فهرست مطالب

 

عنوان…………………………………………. صفحه

 

چكیده ………………………………………… 1

 

مقدمه…………………………………………. 2

 

بخش اول – بررسی اشتغال زنان از دیدگاه‌های مختلف

 

فصل اول – اشتغال زنان از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی

گفتار اول- وضعیت اشتغال زنان ازنگاه آمار …………. 11

بند اول- اشتغال زنان در دنیا ……………. 14

الف – میزان اشتغال زنان در دنیا … 14

ب- اشتغال زنان دنیا در بخش‌های مختلف   19

بند دوم- اشتغال زنان درایران ……………. 23

الف – میزان اشتغال زنان در ایران… 23

ب- اشتغال زنان ایران دربخش‌های مختلف   26

 

گفتار دوم – موانع اشتغال زنان …………………… 30

بند اول- موانع اجتماعی …………………. 31

الف- طرز فكر وباورهای اجتماعی…… 31

ب – سنت‌ها وآداب و رسوم اجتماعی….. 32

ج – ازدواج ومسئولیت‌های خانوادگی … 34

د- عدم تمایل كارفرمایان نسبت به استخدام زنان……………………………………………… 35

بند دوم- موانع فرهنگی  …………………. 36

الف – موانع آموزشی ……………. 36

ب – ضعف خودباوری و اتكاء به نفس از سوی زنان ……………………………………………… 38

ج – عدم تمایل مردان به كار زنان در محیط های مختلط ………………………………………… 39

بند سوم- موانع اقتصادی …………………. 40

الف – ركود اقتصادی ……………. 40

ب – شغل محسوب نكردن برخی از فعالیت‌های زنان 40

ج – اختلاف دستمزد ……………… 41

 

فصل دوم – اشتغال زنان از دیدگاه اسلام واسناد بین المللی

گفتار اول- اشتغال زنان از دیدگاه اسلام ……………. 43

بند اول- كار در اسلام …………………… 44

الف – كار درآیات قرآن كریم …….. 44

ب- كار در سنت وروایات …………. 46

ج – كار از دیدگاه فقهی…………. 48

بند دوم – موضع اسلام در خصوص وضعیت شغلی زنان . 49

الف – اشتغال زنان درقرآن ………. 49

ب – اشتغال زنان در سنت وروایات….. 51

ج – اشتغال زنان در فقه ………… 54

1- ضرورت ملاحظه مقتضیات زمان ومكان در استنباط مقررات اسلامی  ……………………………… 56

2- عقل،مبنای استنباط منابع فقهی 58

 

گفتار دوم – اشتغال زنان در اسناد بین المللی ………. 59

بند اول – مقاوله نامه های سازمان بین المللی كار 60

الف – مقاوله نامه شماره «111»…… 61

ب- مقاوله نامه شماره «100»……… 62

ج – مقاوله نامه های شماره «142» و «122»‌   62

د- مقاوله نامه شماره «103»……… 63

بند دوم – اسناد بین المللی حقوق بشر ……… 65

الف – منشور سازمان ملل متحد…….. 65

ب – اعلامیه های حقوق بشر ……….. 65

1- اعلامیه جهانی حقوق بشر ….. 65

2- اعلامیه اسلامی حقوق بشر ….. 66

ج – میثاق های بین المللی حقوق بشر.. 67

1- میثاق بین المللی حقوق مدنی وسیاسی 67

2- میثاق بین المللی حقوق اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی………………………………… 67

د- كنوانسیون های بین المللی حقوق بشر 68

1- كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان ……………………………………………… 68

2- كنوانسیون حقوق سیاسی زنان . 70

 

بخش دوم – بررسی اصول مرتبط با حق اشتغال زنان در كنوانسیون (CEDAW)

و قوانین موضوعه ایران

 

فصل اول – بررسی اصول عمومی مرتبط با حق اشتغال زنان

گفتار اول – حق اشتغال به عنوان یك حق لاینفك حقوق انسانی 73

بند اول – حق اشتغال در كنوانسیون (CEDAW) …… 73

الف – رفع تبعیض و تساوی زن و مرد از دیدگاه كنوانسیون …………………………………….. 73

ب- مفهوم حق اشتغال از دیدگاه كنوانسیون    77

بند دوم-حق اشتغال در قانون اساسی ایران……. 78

الف – بررسی حقوق زن از منظر برخی اصول قانون اساسی ………………………………………… 78

1- رعایت كرامت انسانی و عدالت فردی واجتماعی در مورد زنان………………………………… 78

2- تساوی حقوق زن ومرد درقانون اساسی 80

ب- بررسی حق اشتغال زنان از دید اصولی از قانون اساسی…………………………………………. 81

گفتار دوم – حق برخورداری از فرصت‌های شغلی یكسان ……. 82

بند اول – حق برخورداری ازفرصت‌های شغلی یكسان دركنوانسیون  (CEDAW)…………………………………………. 82

بند دوم- حق برخورداری از فرصت‌های شغلی یكسان در قوانین موضوعه ایران ………………………………….. 83

الف – اصل برابری ورود به خدمت عمومی طبق قانون استخدام كشوری………………………………….. 84

ب – ایجاد فرصت‌های یكسان برای اشتغال زنان 85

 

گفتار سوم – حق انتخاب آزادانه حرفه وشغل…………… 87

بند اول- حق انتخاب آزادانه حرفه وشغل در كنوانسیون (CEDAW)……………………………………………… 87

بند دوم- حق انتخاب آزادانه حرفه وشغل در قوانین موضوعه ایران ………………………………………… 89

بند سوم –  محدودیت‌های موجود بر آزادی انتخاب شغل زنان ……………………………………………… 90

الف – محدودیت‌های عمومی ………… 90

1- عدم مخالفت با اسلام …….. 90

2- عدم مخالفت با مصالح عمومی . 90

ب- محدودیت‌های اختصاصی………….. 91

1- اشتغال به كارهای زیان آور،خطرناك، سخت وحمل  بار بیش از حد …………………………… 91

2- اشتغال به شغل منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات زن …………………………………….. 92

 

گفتار چهارم – حق برخورداری برابر از ارتقاء مقام وامنیت شغلی 96

بند اول- حق برخورداری برابر از ارتقاء مقام .. 96

الف – حق برخورداری برابر از ارتقاء مقام در كنوانسیون (CEDAW) ……………………………….. 96

ب- حق برخورداری برابر از ارتقاءمقام در قوانین موضوعه  ایران………………………………….. 97

بند دوم – حق برخورداری برابر از امنیت شغلی… 100

الف – حق برخورداری برابر از امنیت شغلی در كنوانسیون  (CEDAW) ………………………………. 100

ب – حق برخورداری برابر از امنیت شغلی در قوانین موضوعه  ایران………………………………….. 101

 

گفتار پنجم –حق دریافت مزد مساوی و برخورداری از تامین اجتماعی 103

بند اول – حق دریافت مزد مساوی در مقابل كارمساوی 103

الف – حق دریافت مزد مساوی در مقابل كار مساوی در كنوانسیون (CEDAW)……………………………… 103

ب – حق دریافت مزد مساوی در مقابل كارمساوی درقوانین موضوعه ایران…………………………… 105

بند دوم – حق برخورداری از تامین اجتماعی برابر 107

الف – حق برخورداری از تامین اجتماعی برابر در كنوانسیون (CEDAW) ……………………………….. 108

ب- حق برخورداری از تامین اجتماعی برابردرقوانین موضوعه ایران…………………………………… 109

 

فصل دوم – بررسی اصول اختصاصی مرتبط با حق اشتغال زنان

گفتار اول – ممنوعیت اخراج به دلیل بارداری یا مرخصی زایمان    117

بنداول- ممنوعیت اخراج به دلیل بارداری یا مرخصی زایمان در كنوانسیون (CEDAW)……………………………… 117

بند دوم- ممنوعیت اخراج به دلیل بارداری یا مرخصی‌ زایمان در قوانین موضوعه ایران………………………….. 119

 

گفتار دوم – استفاده از مرخصی وبرخورداری از حقوق ومزایای دوران بارداری و زایمان ………………………………. 120

بند اول – استفاده از مرخصی وبرخورداری از حقوق ومزایای دوران بارداری و

زایمان در كنوانسیون (CEDAW)……………….. 120

بند دوم – استفاده از مرخصی و برخورداری از حقوق و مزایای دوران بارداری و

زایمان در قوانین موضوعه ایران ………….. 124

 

گفتار سوم – ارائه خدمات حمایتی به والدین …………. 134

بند اول –ارائه خدمات حمایتی به والدین در كنوانسیون (CEDAW)……………………………………………… 134

بند دوم – ارائه خدمات حمایتی به والدین در قوانین موضوعه ایران…………………………………………. 139

 

 

گفتار چهارم- برخورداری از حمایت در زمان بارداری……. 143

بند اول- برخورداری از حمایت درزمان بارداری در كنوانسیون (CEDAW)…………………………………………. 143

بند دوم – برخورداری از حمایت درزمان بارداری در قوانین موضوعه ایران…………………………………… 145

 

بخش سوم – بررسی اشتغال زنان در مناصب مهم دولتی و سیاسی

در كنوانسیون (CEDAW) وقوانین موضوعه ایران

 

فصل اول- بررسی اشتغال زنان درمناصب مهم دولتی وسیاسی در كنوانسیون (CEDAW)…………………………………………. 150

گفتار اول – برابری زن و مرد به تصدی مشاغل مهم دولتی وسیاسی  در كنوانسیون(CEDAW)……………………………………… 151

بند اول- برابری زن به تصدی مشاغل مهم دولتی و سیاسی در سطح ملی ………………………………………. 151

بند دوم – برابری زن ومرد به تصدی مشاغل مهم دولتی و سیاسی در  سطح بین المللی …………………………….. 160

الف – توصیه كلی شماره 8………… 161

ب –توصیه كلی شماره 10………….. 164

 

گفتار دوم – اتخاذ تدابیری خاص درجهت گسترش حضور زنان در مناصب مهم دولتی و سیاسی ……………………………………………. 165

         بند اول- اتخاذ تدابیری خاص در سند كنفرانس جهانی زن- نایروبی………………………………………………………………………………………………………… 165

بند دوم- اتخاذ تدابیری خاص در سند كنفرانس جهانی زن- پكن……………………………………………… 167

 

فصل دوم- بررسی اشتغال زنان درمناصب مهم دولتی وسیاسی در قوانین موضوعه ایران

گفتار اول – جایگاه زنان در نهاد رهبری ……………. 178

بند اول – رهبری ……………………….. 178

بند دوم- شورای رهبری …………………… 179

بندسوم – مجلس خبرگان……………………. 182

 

گفتار دوم – جایگاه زنان در قوای سه گانه(مجریه، مقننه،قضائیه) 184

بند اول-قوه مجریه………………………. 184

الف – ریاست جمهوری…………….. 184

ب – وزارت ……………………. 189

بند دوم- قوه مقننه …………………….. 190

الف- مجلس شورای اسلامی …………. 190

ب- شورای نگهبان ………………. 191

بند سوم – قوه قضائیه …………………… 195

الف- قضاوت …………………… 195

ب – ریاست قوه قضائیه ………….. 202

 

گفتار سوم – جایگاه زنان در نیروهای مسلح ………….. 204

بند اول- ارتش………………………….. 206

بند دوم – نیروی انتظامی ………………… 207

بند سوم- سپاه پاسداران …………………. 209

 

نتیجه…………………………………………. 213

 

پیوست ………………………………………… 223

 

فهرست منابع  ………………………………….. 257
فهرست جداول

جدول شماره 1:

نرخ مشاركت نیروی كاربه تفكیك جنس در كشورهای مختلف جهان طی سال‌های 98-1989……………………………………….. 16

 

جدول شماره 2:

میزان فعالیت زنان (نرخ مشاركت) در مقاطع ده ساله در ایران 24

 

جدول شماره 3:

توزیع نسبی جمعیت فعال برحسب مناطق به تفكیك جنس طی سال‌های 75-1355……………………………………………… 26

 

جدول شماره 4:

توزیع نسبی جمعیت شاغـــــل دربخشهای عمده فعالیت برحسب مناطـــــق به تفكـــیك‌ جـــنس‌

طی سال‌های75-1355……………………………….. 28

 

جدول شماره 5:

توزیـــع مستخدمان كـشوری دروزارتخـــانه ها ومــــوسسات مشمول وغیـــــرمشمول قــانون

استخدام كشوری برحسب جنس درسال‌های 1365 و1374 ………. 29

چكیده

امروزه اشتغال زنان از جمله مباحثی است كه مورد توجه متخصصان امر قرار گرفته است زیرا در دستیابی یك جامعه به اهداف توسعه، استفاده از نیروی كار نیمی از افراد جمعیت آن حائز اهمیت فراوان است. حقوق شغلی مندرج در اسناد بین المللی ازجمله حقوقی است كه زنان در بیشتر جوامع در مضیقه آن به سر می‌برند، با این وجود می‌توان آنان را بهترین و بالاترین معیار به منظور نقد و بررسی وضعیت حقوقی اشتغال زنان محسوب كرد. «كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان» از مهم ترین اسنادی است كه به طور مفصل به زوایای مختلف اشتغال زنان پرداخته و خواستار رفع نابرابری ها و محدودیت های موجود در این زمینه شده است. بنابراین، در جهت شناخت موانع و تنگناهای موجود  در قوانین ایران در خصوص احقاق وضعیت شغلی زنان در مقایسه با كنوانسیون مذكور، ابتدا وضعیت كلی اشتغال زنان به وسیله آمار نشان داده شده است، ضمن آنكه مباحثی پیرامون موانع اشتغال زنان نیز مطرح می‌گردد. همچنین دیدگاه اسلام و سایر اسناد بین المللی نیز در این خصوص، مورد بحث قرار گرفته است، سپس اصول حاكم بر اشتغال زنان كه به اصول عمومی و اصول اختصاصی تقسیم می‌شوند در كنوانسیون و قوانین موضوعه ایران مورد بررسی قرار گرفته و بعد از آن به بررسی اشتغال زنان در مناصب مهم دولتی و سیاسی در كنوانسیون و قوانین موضوعه ایران پرداخته شده و در پایان ضمن نتیجه گیری، پیشنهاداتی در جهت رفع محدودیت‌های حقوقی وغیرحقوقی اشتغال زنان ایرانی ارائه شده است.

 

مقدمه

ازآنجا كه همواره توجه به موضوعات و پژوهش‌های علمی همراه با پدیده‌ها و نیازهای هر عصر بوده است، امروزه نیز توجه به مسایل زنان و مطالعات پیرامون آنها ونیاز به پژوهش علمی دررابطه با آن به صورت یك امر ضروری ظاهر شده است. موضوعی كه تقریباً تا مدتی پیش به دلایل خاص فرهنگی، تاریخی وشاید به خاطر عدم شناخت و اهمیت آن نقش چندانی در مطالعات علوم انسانی نداشته است، اكنون بخشی از كل رشته‌های

 علوم انسانی را به خود اختصاص داده است و از مباحث پر رونق در محافل علمی و اجرایی در سطح ملی و بین‌المللی گردیده است.

در این راستا توجه به حقوق زن، به عنوان بخشی از مطالعات زنان به دلیل اهمیت بنیادی كه در وضعیت زنان در عرصه‌های گوناگون دارد، قابل تتبع بیشتری می‌باشد.از طرفی حقوق زن در مقایسه با سایر نظام‌های حقوقی مربوط به افراد، شكل خاص خود را نیز دارد و آن به دلیل تنوع جنبه‌های حقوقی مربوط به آن است. به طوری كه درمیان كلیه شاخه‌های علم حقوق برای خود جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زیرا زنان علاوه بر اینكه نیمی از جمعیت هر جامعه را تشكیل می‌دهند، طیف وسیعی از اقشار گوناگون جامعه را نیز در بر می‌گیرند.بدین ترتیب حقوق زن ضمن اینكه از جنبه حقوق بین‌الملل و حقوق داخلی قابل بررسی است، به طور مستقیم و غیرمستقیم با تمام زمینه‌های حقوقی و به عبارتی با كل علم حقوق در ارتباط است.

در تعریف حقوق زن می‌توان گفت در سطح كلی، جزیی از حقوق بشر است كه به عنوان حقوق اساسی و غیرقابل انتقالی تلقی شده كه برای زندگی زن به عنوان یك انسان ضروری است و به صورت جزیی تر، حقوق زن عبارت است از آن حقوقی  كه برای زندگی انسانی زن به واسطه زن بودن؛ یعنی جنسیت اوضرورت دارد.بنابراین ضمن اینكه عنصر اساسی مفهوم حقوق زن، تساوی با مردان و رفع تبعیض نسبت به زنان به سبب جنسیت آنها است،از طرف دیگر عنصری وجود دارد كه بدون آن با اجرای عنصر اول به مقصود اصلی نخواهیم رسید وآن تدابیر حمایتی است كه باعث ایجاد شرایط لازم جهت تساوی زن و مرد می‌گردد.

مبنای اصلی برابری زن و مرد به عنوان یكی از مصادیق حقوق بشر به حقوق طبیعی بر می‌گردد، حقوقی كه به صرف انسان‌بودن برای انسان حاصل می‌شود و اراده انسانی در ایجاد آن دخالتی ندارد و قواعد آن ثابت و غیرقابل تغییر می‌باشد؛ بدین معنا كه اگر صاحب حق بودن برخاسته از ذات انسان ولازم و ملزوم انسانیت اوست، پس نابرابری‌های فیزیكی واختلافات مبتنی بر نژاد،زبان، جنس، آداب و سنن، محیط زندگی و غیره نمی‌توانند درحقوق انسانی وی موثر افتد.

در سال‌های اخیر، طرفداران حقوق زن در جهت برابری و رفع تبعیض نسبت به زنان تلاش‌های بسیاری نموده‌اند، لكن علی رغم موفقیت‌های نسبی، زنان در جهت رسیدن به تساوی حقوق انسانی با مردان راه طولانی در پیش دارند زیرا هنوز تبعیضات زیادی بین زنان ومردان به چشم می‌خورد كه یكی ازآنها تبعیض در زمینه حق اشتغال وداشتن كار می‌باشد.

«حق اشتغال»، یكی از حقوق بنیادین انسان‌ها است كه جزء حقوق فطری محسوب می‌گردد. این حق، مقوله‌ای با اهمیت بسیار است كه در به ثمر نشستن نیازهای مادی و غیرمادی نقش اساسی دارد؛ زیرا كار علاوه بر اینكه یك نیاز معنوی می‌باشد راهی برای وصول به نیازهای ضروری است. نیازهای هر انسانی از خواسته‌های جسمانی، روانی واجتماعی وی سرچشمه می‌گیرد و بسیاری از آنها ‌باید از طریق كار واشتغال برطرف شود. این حق اگر چه حقی متعلق به همه افراد بشر است لكن برای بهره‌گیری ازآن زنان نسبت به مردان با مشكلات و معضلات بسیاری مواجه هستند.

«اسناد بین‌المللی حقوق بشر» اعم از اسناد عام و اسناد ویژه طرفدار حقوق زنان،سعی در رفع نابرابری‌ها و تبعیضات شغلی زنان داشته و در تغییر بنیان‌های اجتماعی و قانونی تلاش نموده‌اند. كنوانسیون رفع هرگونه تبعیض ‌علیه زنان() (مصوب 1979م.) مجموعه منسجمی از همه استانداردهای حقوق زنان و یكی ازدستاوردهای مهم جامعه بین المللی است كه به بررسی ابعاد مختلف حقوق شغلی زنان می پردازد.

این كنوانسیون نظری بر ایده‌های فمینیستی نداشته و درواقع، به موقعیت واقعی زنان در جوامع می‌پردازد و سعی در جهت رفع قوانین غیرمساعد وتبعیض‌آمیز علیه زنان، ازطریق تشویق كشورها به همراهی و الحاق به این كنوانسیون نموده است. آنچه در نهایت به ذهن خطور می‌كند، این است كه تلاش‌های رفع تبعیض از زنان از جنبش‌های طرفدار زن گرفته تا اسناد حقوقی و اعلامیه‌های جهانی حامی حقوق بشر، همه در پی یافتن راهی برای غلبه بر نابرابری‌ها بوده و هستند، اما چرا با وجود همه این حمایت‌های جهانی، باز هم زنان قادر به رهایی از قفس آهنین چنین وضعیتی برای نیل به حقوق حقه خود نیستند؟()

آنچه موجب شده ایران به كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان نپیوندد، تصور برخی از علمای دینی در خصوص این سند بین المللی می‌باشد، این گروه هر گونه تغییر وتحول در مقررات فقهی نظیر قضاوت را غیرممكن و تحریف در قوانین اسلامی می‌دانند. با تغییر در چنین دیدگاه‌هایی می‌توان به ارتقاء حقوق زنان با موازین حقوق بشر امیدوار بود كه در اینجا فقه پویا باید مساعی خود را در جهت اصلاح قوانین به كار اندازد.

پیشنهاد موضوع تحقیق با عنوان «اشتغال زنان در نظام حقوقی ایران با توجه به كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان»، بهانه‌ای بود تا شاید بتوان با بررسی و بحث بیشتر،  موضوع نابرابری حقوق شغلی زنان در ایران را به چالش كشانده و همگام با كشورهایی كه رفع تبعیض نسبت به زنان را پذیرفته‌اند، اقدام به ایجاد مكانیسم ویژه جهت استقرار برابری نمود.

موضوع طرح پژوهشی با اهداف بنیادی زیر پیگیری شده است:

1- بررسی اشتغال زنان در نظام حقوقی ایران

2- بررسی اشتغال زنان در كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان

3- تبیین موانع و تنگناهای موجود درقوانین ایران در خصوص احقاق حقوق زنان

در زمینه اشتغال

بنابراین با در نظر گرفتن اهداف فوق، سوال اصلی كه نسبت به موضوع پژوهشی مطرح می‌گردد این است كه:

• آیا قوانین موضوعه ایران در زمینه حقوق شغلی زنان، در تطبیق با كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان، دارای موانع و محدودیت‌هایی می‌باشد یا خیر؟

طبعاً علاوه بر سئوال اصلی، سئوال‌های فرعی دیگری نیز به ذهن خطور می‌كند كه پاسخگویی بدانها لازم می‌باشد. برخی از آنها به قرار زیر است:

• در جمهوری اسلامی ایران چه حقوقی درمورد اشتغال زنان در نظر گرفته شده است؟
• دیدگاه اسلام درباره اشتغال زنان در جامعه چیست و فقه باید به چه ویژگی متصف گردد تا زنان را به حقوق شغلی خود برساند؟
• كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان چه حقوقی را در مورد اشتغال زنان درنظر گرفته است؟
• وجوه اشتراك یا افتراق مقررات ایران و كنوانسیون رفع هرگونه تبعیض علیه زنان در زمینه حقوق شغلی آنان چیست؟
• آیا وضعیت حقوقی اشتغال زنان در ایران به موازات چارچوب‌های بین‌المللی پیش می‌رود؟

آنچه مسلم است برای مطالعه بهتر موضوع پژوهشی و دستیابی به پاسخ سوالات مطروحه، به بررسی معیارها و استانداردهای حقوق شغلی زنان در سایر اسناد بین‌المللی نیز می‌پردازیم چرا كه تنها اصول مندرج در این اسناد را می‌توان به عنوان معیار مفیدی در جهت ارزیابی وضعیت اشتغال زنان در ایران تلقی كرد.

بنابراین با پی‌جویی این فرضیه موضوع را دنبال می‌كنیم كه :وضعیت اشتغال زنان ایرانی در تطبیق با كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان دارای نواقص و كاستی‌هایی می‌باشد.

درآزمون این فرضیه، به این نتیجه می‌رسیم كه میزان مشاركت زنان در فعالیت‌های اجتماعی وسیاسی كه یكی از شاخص‌های توسعه یافتگی جوامع محسوب می‌شود در كشورما با استانداردهای جهانی فاصله قابل توجهی دارد.پایین بودن نرخ مشاركت زنان ایرانی دربازار كار، ناشی از موانع و محدودیت‌های حقوقی وبیشتر ازآن، موانع و محدودیت‌های غیرحقوقی است. براین اساس، بر دولت واجب است با اتخاذ تدابیری برای رفع این موانع، به تعهد وتكلیفی كه برطبق حقوق داخلی و اسناد بین المللی بر عهده دارد عمل نماید.

این پژوهش به روش كتابخانه‌ای بوده و از منابع اینترنتی، قوانین و مقررات داخلی، اسناد ومعاهدات بین‌المللی به خصوص كنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان،به عنوان مهم‌ترین ابزار كار تحقیق استفاده شده است.

در رابطه با محدودیت‌ها و موانع تحقیق، باید از محدودیت در دسترسی به منابع آماری جدید و كمبود منابع منسجم در رابطه با موضوع ونداشتن كتابخانه مجهز در دانشگاه و عدم همكاری كتابخانه‌های معتبر نام برد.

تنظیم مطالب تحقیق، در سه بخش صورت گرفته است و هر بخش، مشتمل بر دو فصل می‌باشد. در بخش اول به بررسی اشتغال زنان از دیدگاه‌های مختلف پرداخته‌ شده است، چنان‌كه در فصل اول، وضعیت اشتغال زنان از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی و در فصل دوم اشتغال زنان از دیدگاه اسلام و اسناد بین‌المللی مورد بحث واقع شده است.

بخش دوم، تحت عنوان بررسی اصول مرتبط با حق اشتغال زنان در كنوانسیون (CEDAW)  و قوانین موضوعه ایران در دو فصل نگارش یافته است. در فصل اول به بررسی اصول عمومی و در فصل دوم به بررسی اصول اختصاصی مرتبط با حق اشتغال زنان پرداخته شده است.

در بخش سوم، به بررسی اشتغال زنان در مناصب مهم دولتی و سیاسی پرداخته‌ شده است، چنان‌كه در فصل اول، اشتغال زنان در مناصب مهم دولتی و سیاسی در كنوانسیون (CEDAW) و در فصل دوم، اشتغال زنان درمناصب مهم دولتی وسیاسی در قوانین موضوعه ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در پایان از مطالب ارائه شده نتیجه گیری شده است.

امید است بتوانیم در جهت ارتقاء وضعیت شغلی زنان و احقاق نیمی از جمعیت فعال كشور كه در همه عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی،سیاسی و غیره ظرفیت، قابلیت وشایستگی خود را به اثبات رسانیده‌اند، گامی هر چند كوتاه برداریم.

[1] . Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against women (CEDAW)

بهار 1391

 

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                        صفحه

 

 

چکیده

 

فصل یکم : معرفی پژوهش

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………… 2

 

بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………….. 5

 

ضرورت و اهمیت پژوهش………………………………………………………………………………………… 7

 

هدف پژوهش 10……………………………………………………………………… …………………………..

 

فرضیه های پژوهش 10……………………………………………………………… …………………………..

 

سوال پژوهش 10……………………………………………………………………… …………………………..

 

تعاریف مفهومی…………………………………………………………………………………………………….. 11

 

تعاریف عملیاتی……………………………………………………………………………………………………. 12

 

 

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه پژوهش

 

مبانی نظری 14……………………………………………………………………….. …………………………..

 

مبانی نظری روشهای مقابلهبا استرس………………………………………………………………………. 14

 

مدلهای مقابله با استرس…………………………………………………………………………………………… 22

 

مدل موسو بیلی نگز……………………………………………………………………………………………. 22

 

مدل لازاروس و فولکمن……………………………………………………………………………………… 24

 

مدل اسکروئرز و همکاران…………………………………………………………………………………… 27

 

مدل اندلر و پارکر……………………………………………………………………………………………… 30

 

مدل اسکینر و همکاران 31……………………………………………………… …………………………..

 

فاکتورهای واسطهای و روش مقابله…………………………………………………………………………….. 36

 

شکل گیری مفهوم کیفیت زندگی 39……………………………………………….. …………………………..

 

ابعاد کیفیت زندگی…………………………………………………………………………………………………. 51

 

تاریخچه تحول نگاه به مفهومکیفیت زندگی 54…………………………………… …………………………..

 

زمینه های علمی تحول نگاه به مفهوم کیفیت زندگی 55………………………… …………………………..

 

پیدایش دیدگاه های چند عاملی…………………………………………………………………………………… 60

 

دیدگاه مورد پذیرش سازمانبهداشت جهانی…………………………………………………………………….. 62

 

پیشینه پژوهشهای علمی 63…………………………………………………………. …………………………..

 

پژوهشهای انجام شده در ایران…………………………………………………………………………………… 66

 

فصل سوم : روش پژوهش

 

جامعه آماری 74………………………………………………………………………. …………………………..

 

نمونه و روش نمونه گیری 74………………………………………………………. …………………………..

 

ابزار پژوهش……………………………………………………………………………………………………….. 75

 

روش جمع آوری اطلاعات 77……………………………………………………… …………………………..

 

روش تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………………………………….. 77

 

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها

 

الف)توصیف داده ها 81……………………………………………………………… …………………………..

 

ب) تحلیل داده ها………………………………………………………………………………………………….. 87

 

 

فصل پنجم : بحث و بررسی داده ها

 

بحث و بررسی یافته های تحقیق 95……………………………………………….. …………………………..

 

محدودیت ها………………………………………………………………………………………………………. 104

 

پیشنهادات 105………………………………………………………………………… …………………………..

 

پیشنهادات پژوهشی 105…………………………………………………………. …………………………..

 

پیشنهادات کاربردی 105…………………………………………………………. …………………………..

 

فهرست منابع و ماخذ……………………………………………………………………………………………. 106

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول
عنوان		صفحه
جدول 1-4 ضریب آلفای کرونباخ برای پرسشنامه مقابلهبا موقعیت های استرس زا……………………….		٧٩
جدول :2-4 فراوانی و درصد دانش آموزان به تفکیک	وضعیت بینایی……………………………………….	٨١
جدول :3-4 فراوانی و درصد دانش آموزان به تفکیک	وضعیت سکونت…………………………..	………… ٨١
جدول :4-4 شاخص های توصیفی نمرات پرسشنامه مقابله با موقعیت های استرس زا در دانش		آمـوزان دختـر
نابینا به تفکیک وضعیت بینایی…………………………..	……………………………………………………	٨٢
جدول :5-4 شاخصهای توصیفی میانگین مجموع نمرات پرسشنامه مقابلـه بـاموقع یـت هـای		اسـترسزا در
دانش آموزاندختر نابینا به تفکیک وضعیت بینایی …………………………..	…………………………..	… ٨٤

جدول :6-4 شاخص های توصیفی نمرات پرسشنامه کیفیت زندگی در دانش آموزان دختـرنابی نـا بـهتفک یـک

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وضعیت بینایی……………………………………………………….	…………………………………………	٨٦
جدول :7-4 نتایج ضریب همبستگی برای رابطه سبک	مقابلهای مساله مدار با کیفیت زندگی ……………	٨٧
جدول :8-4 نتایج ضریب همبستگی برای رابطه سبک	مقابلهای هیجان مدار با کیفیت زندگی…………..	٨٨
جدول :9-4 نتایج ضریب همبستگی برای رابطه سبک	مقابلهای اجتنابی با کیفیت زندگی ……………….	٨٩
جدول :10-4 نتایج معنی داری مدل رگرسیون برای پیش بینی کیفیت زندگی…………………………..		. ٩٠
جدول : 11-4 ضرایب رگرسیون برایپیش بینی کیفیت زندگی……………………………………………		٩١
جدول:12-4 نتایج آزمون t برای مقایسه سبک هـای مقابلـه بـا اسـترسدر دانـش آمـوزاننابی نـای		مطلـقو
کم بینا ……………………………………………………….	…………………………………………………	٩٢
جدول :13-4 نتایج آزمونt برای مقایسهکیفیت زندگی در دانش آموزاننابینای مطلق و کمبینا……….		٩٣

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	فهرست نمودارها	صفحه
نمودار:1-4 میانگین نمرات سبک های	مقابلهبا استرس در دانش آموزاننابینای مطلق و کمبینا	……….. ٨٣
نمودار:2-4 میانگین نمرات سبک های	مقابلهبا استرس در کلدانش آموزاننابینا………………………..	٨٥

 

 

چکیده

 

 

 

 

 

 

 

مقدمهپژوهش:	حاضر با هدف بررسی ارتباط راههای مقابله ای با کیفیـت زنـدگی دانـش آمـوزان
نابینای دختر انجام شد.
روش: نمونه آماری 46 دانش آموز دختر نابینای 16		سال مـشغول بـه تحـصیل در سـال تحـصیلی
1390-1391مدرسه نابینایان نرجس شهر تهران بودند.		برای سنجش راههای مقابله ای از تست مقابله

 

با بحران اندلر و پارکر و برای سنجش میزان کیفیت زندگی از مقیاس کوتـاه کیفیـت زنـدگی سـازمان

 

بهداشت جهانی استفاده شد.   به منظور محاسبه اعتبار پرسشنامهمقابلـه بـا موقعیـت هـای اسـترس زا،

 

 

 

ضریب آلفای کرونباخ برای بررسیهماهنگی درونی سئوالات	هر یک از خرده مقیاس های پرسشنامه
مقابله با موقعیت های استرسزابطور جداگانه محاسبه شد	که نتایج بیانگر روایـی و پایـایی مطلـوب

 

مقیاس ها بود.   به منظور محاسبه اعتبار پرسشنامه کیفیت زندگی ، ضریب آلفای کرونباخ بـرای بررسـی

 

هماهنگی درونی سئوالات برای تمام سوالات پرسشنامه کیفیت زندگی محاسبه شـد و ضـریب آلفـای

 

کرونباخ برابر با 0/889    بدست آمد که نشانگر اعتبار خوب سـوالات پرسـشنامه کیفیـتزنـدگی بـود.

 

 

 

 

 

 

 

برای پیش بینی سهم	سبک های مقابله ای با استرس در  کیفیت زندگی در دانش آموزان دختر نابینـا از
روش تحلیل رگرسیون چند متغیری استفاده شد.
یافته ها:    تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد		نتیجه پژوهش نشان داد بین استفاده از سبک های مساله
مدار و اجتنابی با	کیفیت زندگی همبستگی مثبت وجود دارد و بین سبک مقابله ای اجتنابی بـا کیفیـت

 

زندگی همبستگی دیده نشدو  نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل رگرسیون چند متغیری نشانگر آن است

 

که مجموع  سبک های مقابله ای با استرس 30   درصد از واریانس کیفیت زندگی دانش آموزان نابینارا

 

پیش بینی می کند.

 

کلید واژه ها: راههای مقابله ای، کیفیت زندگی، دانش آموزان نابینا

 

 

 

فصل یکم

 

 

معرفی پژوهش

 

 

مقدمه

 

امروزه علیرغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییـر در شـیوه هـای زنـدگی، بـسیاری از افـراد در

 

رویارویی با مسائل زندگی فاقد تواناییهای لازم و اسا سی هستند و همین امـر آنـان را در مواجهـه بـا

 

مسائل و مشکلات روزمره آسیب پذیر کرده اسـتبنـابراین،.  پـژوهش در مـورد برخـی از سـازههـای

 

 

 

 

 

 

 

2	آن بر فائق آمدن بر موقعیتهای فشارزا، همواره مـدنظر
روانشناختی مانند روش های مقابلهایو تأثیر
واقع شده است.   در این ارتباط، این پرسشها که افراد متفاوت در مواجهـه بـا موقعیـت هـای فـشارزا،
رویداد را چگونه ارزیابی یا پردازش می	کنند، و بر اثر این ارزیابی، چه هیجان ها یا افکـاری برانگیختـه

 

میشوند و کدامیک از روشهای مقابلهای مورد توجه قرار میگیرند، همواره مورد توجـه پژوهـشگران

 

بوده است(کلینکه،ترجمه گودرزی،.(1382

 

استرس واقعیتی غیر قابل انکار و عاملی در جهـت تحـول زنـدگی آدمـی اسـت؛ چنانچـه تغییـرو

 

تحولات ناشی از استرس ملایم و محدود باشد، مفید و سازنده و در سازگاری آدمـی نقـش بـارزیرا

 

ایفا میکند.  اما زمانیکه دگرگونی ها فراتر از حد روند و مدت زمان طولانی ادامـه یابنـد ممکـن اسـت

 

تحمل آنها دشوار و ظرفیت سازش آدمـی لبریـز گـردد.     بـه همـین دلیـل طـی دو سـه دهـه گذشـته،

 

پژوهشگران علاقه وافری به پژوهش در زمینه شیوه های مقابله افراد با عوامل استرس زا نـشان داده انـد.

 

introduction ١ coping strategies ٢

 

 

این پژوهشگران به روش هایی که انسانها برای مواجهه با شرایط استرس زا انتخـاب مـی کننـد، در هـر

 

دیدگاه نام ویژه ای دادهاند( سلطه، دفاع، واقع نگری در حل مسئله و…)کـه در مفهـوم مقابلـه بهـم مـی-

 

پیوندند(دادستان،حاجیزادگان،علیپور و عسکری،.(1386

 

مطالعات نشان داده اند که ارتقای مهارت های مقابلـهای و مهـارتهـای انطبـاقی در بهبـود کیفیـت

 

زندگی افراد بسیار مؤثر است.  رفتارهای انطبـاقی، مجموعـهای از مهـارتهـای مفهـومی، اجتمـاعی و

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1	به آنها	در	زندگی روزمره می توانند رفتار مناسبی را از خود بروز دهنـد،
عملیاست، که افراد با توجه
و ازطرفی توانایی پاسخدهی	افراد را	در	موقعیـت	هـای خـاص تحـت تـأثیر قـرار مـیدهنـد( پـورتر و
2			3	4

ریچلــر ،1999،اســتین بــک و اســتین بــک ،.(1990 رفتارهــای انطبــاقی ، اســتقلال شخــصی و نحــوه

 

5

پاســخگویی اجتمــاعی افــراد را در هــر ســن و گروهــی تحــت تــأثیر قــرار مــیدهــد(لوکاســون و

 

همکاران،.(1992

 

عوامل گوناگون و گسترده ای مانند:  رشد روانی-   بدنی، سازگاری، شایستگی اجت ماعی و روشهای

 

کنار آمدن با دیگران، آنچنان باید با هم ترکیب و در هم تنیده شوند کـه ماننـد تـار و پـود یـک قـالی

 

6

ایرانی، نگاره و تصویر یکپارچه و سازمان یافتهای از یک فرد را بدست دهند(للند ،.(1983

 

از آنجاییکه، بکارگیری روشهای مقابله ای مـؤثر، سـبب کـاهش آسـیب پـذیری در ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖهـای

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7	رفتارهای	انطباقی	نیز فـرد را قـادر
استرس زا می شود(وایلنت،1992  ،به نقل از میسلی ،2001پرورش)
می سازد تا در ارتباط با سایر ها،انسانجامعه، فرهنگ و محیط خود،	مثبت و	سازگارانه عمـل کـرده و
سلامت روانی خود را تأمین کند و از کیفیت زندگی مطلوب تری برخ وردار شـوند.			بـا ایـن حـال هـر

 

. conceptual,social&practical skills ١ . Porter&Richler ٢ . Stainback&Stainback ٣ . adaptive behaviors ٤ Lukasson, et al .٥ . Leland ٦ . Micelli ٧

 

 

کس به شیوه خاص خود به مسائل و موقعیتها پاسخ می دهد، برخی هنگام روبرو شدن بـا مـشکلات

 

 

 

 

 

 

می	کوشند با ارزیابی درست و منطقی موقعیت و استفاده مؤثر از سیستم های حمایتی با موقعیت مقابلـه
کنند.	در مقابل، برخی بجای مقابله سازگارانه با مسائل، سعی می کنند با استفاده از راهبردهای ناکارآمـد
از رویارویی با مشکلات اجتنـاب کننـدمقابلـه.		بـه عنـوان تلاشـی شـناختی و رفتـاری بـرای اداره و

 

رویـارویی بـا موقعیـت  هــای فـشارزا تعریـف شــده اسـت کـه فراتـر از منــابع فـرد ارزیـابی گردیــده

 

1

است(لازاروس و فولکمن ،.(1984

 

 

بیان مسئله

 

کنار آمدن با فشارهای زندگی و کسب مهارت های مستقلانه ی فردی و اجتماعی همواره بخـشیاز

 

واقعیات زندگی انسان بوده و در ادوار متفاوت در  زندگی او به اشـکال گونـاگون تجلـی یافتـه اسـت.

 

تعارضات در دوران کودکی جلوه چندانی ندارد اما با افزایش سن و هنگام مواجهـه بـا دشـواریهـای

 

ویژه سنین نوجوانی و جوانی، کشمکش  های درونی و محیطی تظاهر بیشتری پیدامیکنند. بنابراین اگر

 

افراد از سنین کودکی در انجام مهارت های مـستقلانه زنـدگی روزانـه فـردی و مـسئولیت پـذیریهـای

 

اجتماعی تبحر یابند، بدون تردید در مواجهه با موقعیتهای فشارزا عملکرد م ناسـبی خواهنـد داشـت.

 

مهارت های مقابلهای مجموعهای از توانایی  هایی هستند کـه زمینـه سـازگاری، رفتـار مثبـت و مفیـدرا

 

فراهم میآورند.  از آنجایی که توانایی تولید، بکارگیری روش های مقابلهای و پیاده کردن آن بخـصوص

 

در روابط بین فردی و همچنین در جهت رشد و سازگاری افراد بسیار تأثیرگذار میباشد؛ این توانـایی-

 

ها، فرد را قادر میسازند مسئولیتهای نقش اجتماعی خود را بپذیرد و بـدون لطمـه زدن بـه خـودو

 

دیگران با خواستها،انتظارات و مشکلات روزانه بویژه در روابط بـین فـردی و بـه شـکل مـؤثرتری

 

1

 

روبه رو شود(زتلین ،1985  ، به نقل از مشفق.(1389  از طرفی توانایی هـای لازم بـرای رفتـار انطبـاقیو

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مؤثر، افراد را قادر می		سازد تا بطور مؤثر با مقتضیات و چالش			های زندگی روزانه مقابله کنند. آمـوزش
این مهارت	ها، موجب ارتقای رشد شخصیتی و اجتماعی، محافظت از حقوق انسان هـا و پیـشگیری از
مشکلات روانی و اجتماعی میشود.
رفتار انطباقی	در حقیقت سازه بسیار جامع		و فراگیری	است	که مؤلفههای ذهنی، حسی، حرکتـی و
		2	انطباقی به	معنای	قدرت کنار آمدن با دیگران و ارتباط
شخصیتی را در برمیگیرد(کوهن ،1988رفتار).
برقرار کردن با	آنها، یعنی	کنار آمدن در مذاکرات، درگیـری هـا، اشـتباهات و همچ نـین کنـار آمـدن بـا

 

. Zetlin ١ . Cohen ٢

 

 

٥

 

 

موقعیت های جدید و سایر موقعیتهاست.    از طرفی پرورش رفتار انطباقی منجـر بـه برقـراری ارتبـاط

 

فرد با محیط اطراف خود و مقابله با شرایط استرسزا میشود (بوزان، ترجمه مینویی،.(1383

 

 

 

کیفیت زندگی آن دسته از خصوصیاتی است	که برای فرد ارزشمند اسـت و حاصـل ادراك خـوب
بودن یا احساس راحتی است و در راستای	توسعه و حفظ منطقی عملکرد جسمانی، هیجانی و عقلانی

 

استبطوری.  که فرد بتواند توانایی هایش را در فعالیت های زندگی حفظ نماید.( محمودی، شریعتی،

 

بهنام پور .(1382

 

از آنجا که روشهای مقابلهای به عنوان تلاشی شناختی و ر فتاری برای رویارویی بـا موقعیـتهـای

 

فشارزا و زمینه سازگاری فرد جهت برخورد مناسب با چالش های زنـدگی اسـت و برخـورد مناسـب

 

همان اتخاذ روشی است که تنش فرد را کاهش و احساس خـوب و مثبـت بـودن را در فـرد افـزایش

 

می دهد.     لذا انتظار می رود همبستگی چشمگیری بین روش های مقابله ای بـا میـزان کیفیـت زنـدگی

 

وجود داشته باشد.

 

تحقیقات نشان می دهد افراد بیمار و ناتوان از کیفیت زندگی پایین تری برخوردارند و حتی شـدت

 

بیمـــاری، نـــاتوانی و تعـــداد دفعـــات مراجعـــه بـــه پزشـــک بـــر کیفیـــت زنـــدگی تـــاثیر

 

دارد(نجومی،بهاروند،کاشانیان.(1388

 

رضایت از زندگی و احساسخوب بودن در بیماری های مـزمن هـدف اصـلی درمـان و مراقبـت

 

است.    با این حال کیفیت زندگی بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن پایین تر از حد طبیعی است و تحقیقات

 

نشان می دهد بکارگیری برنامه های آموزشی ساده به میزان زیادی بر کنتـرل فـرد بـر روی بیمـاری و

 

عوارض جانبی تاثیرهداشتونهایتا باعث بهبود کیفیت زندگی و احساس رضـایت از زنـدگی در فـرد

 

شده و تحمل رژیم درمانی آسان تر می شود(نوقابی و همکاران .(1385

 

 

 

نابینایان و کم بینایان نیز از جمله افراد ناتوان جسمی هـستند بـا توجـه بـه تـاثیر منفـی نـاتوانی و

 

بیماری های مزمن بر روی سلامتی و میزان کیفیت زندگی، می توان انتظار داشت که نابینایی بر کیفیت

 

زندگی افراد نابینا تاثیرگذار بوده و استفاده از روش های مقابله ای مناسب یا غیر مناسب می توانداین

 

 

 

تاثیر را کاهش یا افزایش دهدازآنجا.  که هـر فـرد معمـولا از یـک	راهبـرد مقابلـه ای بـیش از سـایر
راهبردها در رویا رویی با مسایل و مشکلات استفاده می کنـد لـذا	پـژوهش حاضـر درصـدد اسـت تـا

 

رابطه ی بین سبک های مقابله ای با کیفیت زندگی دانش آموزان نابینـای دخترشـهر تهـران را بررسـی

 

کند تا نشان دهد استفاده کنندگان از کدام راهبرد مقابله ای از میزان کیفیت زندگی بالاتری برخوردارند

 

تا به پشتوانه ی این دستاورد علمی بتوان آموزش های لازم را به افراد جهت افـزایش سـطح سـلامت

 

زندگی با استفاده از راهبرد مقابله ای بدست آمده، ارایه داد.

 

با توجه به آنچه گفته شـد و اهمیـت آن ، در پـژوهش حاضـر، مـسئله ایـن اسـتکـه: ” آیـا بـین

 

مقدمه :

آشنایی با ویژگیها، روحیات و شناخت صحیح استعدادها و توانایی ها ،كاستی ها ، نیازها و نیروهای جسمانی  و روانی كودكان در مراحل مختلف سنی از عوامل بسیار مهم وكارساز امر آموزش و پرورش است. از اساسی ترین ویژگیها كه می‌تواند در امر آموزش مفاهیم دینی به ما كمك كند وجودگرایش دینی و میل به سوی امورمذهبی در كودك است. ما معتقدیم كه كودكان سرشت خداجوی دارند و مفاهیم اساسی دین اسلام اموری هستند كه با سرشت كودك سازگارند و اكتسابی نیستند و این علاقه در درون وجود آنهاست و وظیفة تعلیم و تربیت شكوفا كردن این گرایش‌های فطری است.[1]

 

تمایلات فطری

از ویژگیهایی كه می‌تواند ما را در آموزش معارف دین كمك كند وجود تمایلات فطری در كودك است علاقه كودك به دین و خدا در درونش بوده و در سن بلوغ به شكوفایی آشكار می‌رسد و نیازمند آن نیست كه وجود خدا را به كودك بقبولانند بلكه باید این باور فطری به خدا را در او حفظ و شكوفا نمایند. برای این منظور باید با بیان آثار رحمت الهی و آگاه گردن قلب و عقلش از این آثار و ذكر نعمات بهشتی سراسروجودش را از این حب عاطفی سرشار سازد.[2]

امام سجاد علیه السلام در این زمینه می‌فرمایند: خداوند به موسی علیه السلام وحی نمود كه مردم را به من علاقه مند كن و آنان را نیز نزد من محبوب ساز ، عرض نمود چگونه ؟ وحی آمد كه نعمتهای من را برای آنان بازگو كن آنان خود عاشق من خواهند شد.[3]

 

چرا از كودكی ؟

بر اساس یافته های روانكاوی نخستین تجربه ها ،نخستین عادتها ، نخستین باورها و نخستین احساسات ، پایدار ترین آنها است . از  همین رو كودكان كه نخستین         تجربه ها و احساسات خود را نسبت به دین و احكام دینی در خانواده از والدین می‌گیرند می‌تواند این نخستین ها ، مقدس ترین و زیباترین باشد.

به همین سبب است كه نگرش های اولیه به مذهب پایدارترین است ، به گونه‌ای كه هستة اولین و جان مایة بنیادی وی حس دینی را شكل می‌دهد. مثلاً نگرش های اولیه كودك به نماز و چگونگی برپایی آن با همة آداب و فضیلت های زیباشناسانة آن از طریق مشاهدة رفتار دینی والدین صورت می‌گیرد. پاره ای از رفتارها و احساسات و باورها به شكل ناهشیار و نامرئی به كودك منتقل می‌شود كه از رفتار های آگاهانه بسیار قوی ترو عمیق تر است و آنچه در عمیق ترین لایه های شخصیت باقی می ماند به بخش ناهشیار و نامرئی شخصیت والدین متكی است .كودكان ونوجوانان بیشتر از پرداختن به رفتارهای ظاهری والدین از باورها و نگرش های نهفته و پنهان آنها نسبت اعمال و اعتقادات تأثیر می‌پذیرند.[4]

 

دوره های تفكر مذهبی كودك

از مباحث مهم كه باید مورد توجه قرار گیرد ، رشد تفكر دینی است ، چرا كه با شناخت ویژگیهای تفكر دینی دانش‌آموزان راه برای گزینش روشهای مناسب آموزش دینی هموار خواهد شد.

محققان بزرگی همچون پیاژه ، هامز وگلومن دوران های اصلی مختلفی را برای رشد تربیتی مذهبی كودك بیان كرده اند كه به اختصار به بیان نظریه گلومن كه به نظر می‌رسد از كمال بیشتری برخوردار است و تكامل یافتة نظریة پیاژه می‌باشد می‌پردازیم.

وی تحقیقات بسیاری كرد كه در اثر این بود كه می‌دید دانش‌آموزان داستانهای دینی را كه می‌شنیدند سعی می‌كردند با تجربیات خود وفق دهند و درك كنند سرانجام به پنج مرحله قائل شد:

• دورة ما قبل تفكر مذهبی ( تا 7 و8 سالگی )
• دورة تفكر مذهبی ناقص اول ( 7 تا 9 سالگی )
• دورة تفكر مذهبی ناقص دوم ( 9 تا 11 سالگی )
• دورة اول تفكر مذهبی شخصی ( 11 تا 13 سالگی )
• دورة دوم تفكر مذهبی شخصی ( 13 سالگی به بعد)[5]

الف ) در این دوره تفكر شهودی، تفكر دینی كودكان دو ویژگی دارد:

1ـ خود محوری بودن.

2ـ تك كانونی بودن .

یعنی داوری های كودك صرفاً از نقطه نظر خود او صورت می‌گیرد و دیگر اینكه یك جنبه از یك حادثه را جدا می‌كند. كودكان در این دوره بسیاری از واژه‌های مذهبی را بكار می‌برند بی‌آنكه معنی آن را دریابند. آنان اكثراً یك جنبه از موضوع را جدا كرده و به آن اهمیت می‌دهند كه ممكن است جنبه فرعی و  بسیار خوبی باشد.[6]

ب ) در این دوره كودكان بسوی تفكر عملیاتی حركت كرده ، اگرچه مراتبی از تفكر عینی دست یافته اما در بدست آوردن سطوح مورد نیاز ناموفق بوده و دچار اشتباهات آشكار می‌شود . او بهتر می‌تواند واقعیت را به هم مربوط سازد و نظر او كمتر تك كانونی است اما هنوز خود محور است . اما دامنة این خود محوری كمتر شده است و منشاء دیگر این است كه او مفاهیم انتزاعی را به معنای تحت الفظی و تجسم یافته معنا می‌كند.[7]

ج ) ویژگی این دوره ارتباط كودك با موقعیتها و رفتارهای عینی است . رشد تفكر عملیاتی حركت رو به جلوی آنان را از نخستین دوره های خیال پردازی تسریع می‌بخشد و از نظر جزیی و كودكانه رهایی بخشیده در سطح جدیدی بر حسب ویژگیهای این دوره محدود می‌كند، در این دوره توجیحات فیزیكی در یك احساس عینی معقول هستند و از نظر كودك می‌توان از این راه به واقعیتها دست یافت.[8]

د ) تغییری كه در این مرحله رخ می‌دهد حركت تفكر عینی به سوی تفكر انتزاعی بیشتر است اما تغییر تدریجی این مرحله را می‌توان دوره ای بین خیال پردازی و منطق بزرگ شان دانست. در این زمان تا حد زیادی فعالیتهای عقلی جایگزین می‌گردد و استقرار و قیاس منطقی پیش رفته ای بكار برده می‌شود.

هـ ) این مرحله آخرین مرحله ای است كه درآن تفكر بصورت فرضیه ای و قیاسی و بودن ممانعت عناصر عینی انجام می‌گیرد. در این حال تفكر در شكل سمبلیك یا انتزاعی میسر می‌گردد و تلاشهایی صورت می‌گیرد تا فرضیه ها خارج از حوزه‌ی تجارب وضع گردیده و با استفاده از دلیل قبول یا رد شوند. نوجوان می‌تواند با یك تئوری آغاز كند و به واقعیتها كه حوزة تفكر او را به طور قابل ملاحظه ای گسترش دهد، بازگشت نماید.[9]

 

تاثیر تفاوتهای فردی

البته باید در این زمینه به تفاوتهای فردی كودكان نیز توجه داشت كه به دو گونه‌اند:

• تفاوت در سرعت كه برخی كودكان از همسالان خود از حدسنی مورد انتظار جلوترند و بعضی عقب تر . البته تجارب كودكان تأثیر به سزایی در این سرعت دارد مانند ارتباط با مكانهای مذهبی .
• سطوح مختلف تفكر كودكان :‌برخی از كودكان در پاسخ به یك سؤال در سطح عملیات عینی قرار دارند و در پاسخ به سؤالاتی دیگر به تفكر شهودی بر می‌گردند كه این مسأله به ،‌تجارب و زمینه های گوناگون موجود در اوبر می‌گردد.[10]

 

هدف تربیت دینی

غایت تربیت دینی فلاح و رستگاری است و علت گمراهی ، كژ فهمی از دین است یا عمل نكردن به آن .

هدف تربیت دینی پرورش حس خداجویی و پرستش گری به قصد رها سازی نشان از وابستگی و ذلت و اسارت بسوی آزادی عزت و بالندگی است و همچنین هدف رسیدن به سعادت باطنی و چشیدن لذت معنوی و شادابی درونی است ،اشباع نیازهای معنوی و تقویت و تحریك این نیازها ، پرورش و تقویت عشق آدمی‌به حقیقتی كه در فطرت به او ودیعه داده شده است.[11]

1-5.کاربرد نتایج پژوهش ……………………………………………………………………………………..        11

1-6.فرضیه پژوهش  ………………………………………………………………………………………………       11

1-7.روش پژوهش   ……………………………………………………………………………………………….       13-12

1-8.کلید واژه ها  …………………………………………………………………………………………………..       14-13

1-9.خلاصه فصل  …………………………………………………………………………………………………        15

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش……………………………………………………………………………..         16

2-1.مقدمه……………………………………………………………………………………………………………..        17-16

2-2.رفتار مالی……………………………………………………………………………………………………….         18

2-3.تورش های رفتاری…………………………………………………………………………………………         19

2-3-1.روش های ابتکاری…………………………………………………………………………………….         19

2-3-1-1.برجستگی……………………………………………………………………………………………..        20

2-3-1-2.اثر هاله ای…………………………………………………………………………………………….        20

2-3-1-3.توهم در مورد صحت و سقم پدیده ها………………………………………………….        20

2-3-1-4.نمایندگی…………………………………………………………………………………………..         21

2-3-1-5.لنگر انداختن……………………………………………………………………………………..         21

2-3-1-7.فرا اطمینان……………………………………………………………………………………….         22

2-3-2.پیش نگری…………………………………………………………………………………………….         22

2-3-2-1.زیان گریزی………………………………………………………………………………………       23-22

2-3-2-2.پشیمان گریزی…………………………………………………………………………………         23

2-3-2-3.حسابداری ذهنی………………………………………………………………………………        24-23

2-3-3.رفتار رمه وار………………………………………………………………………………………….         24

2-3-4.عوامل بازار……………………………………………………………………………………………..         25-24

2-4.تصمیمات معاملاتی……………………………………………………………………………………         27

2-4-1.تصمیم فروش………………………………………………………………………………………..         27

2-4-2.تصمیم خرید…………………………………………………………………………………………          28-27

2-4-3.عملکرد سرمایه گذاری…………………………………………………………………………          28

2-5.پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………………….          29

2-5-1.پژوهشهای داخلی………………………………………………………………………………….        30-29

2-5-2.پژوهشهای خارجی………………………………………………………………………………..        33-30

2-6.خلاصه فصل……………………………………………………………………………………………….         34

فصل سوم: روش پژوهش……………………………………………………………………………………        35

3-1.مقدمه…………………………………………………………………………………………………………        36

3-2. نوع پژوهش……………………………………………………………………………………………..       37

3-3. فرضیه های پزوهش………………………………………………………………………………..       37

3-4.قلمرو پژوهش……………………………………………………………………………………………       38

3-4-1.قلمرو موضوعی……………………………………………………………………………………..       38

3-4-2.قلمرو مکانی………………………………………………………………………………………….       38

3-4-3.قلمرو زمانی…………………………………………………………………………………………..      38

3-5. جامعه آماری و روش نمونه گیری……………………………………………………………      38

3-5-1.انتخاب حجم نمونه……………………………………………………………………………….      39

3-6.روش گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………       39

3-6-1.طراحی پرسشنامه…………………………………………………………………………………      39

3-7.روش تجزیه و تحلیل……………………………………………………………………………….      40

3-8.نرم افزار مورد استفاده……………………………………………………………………………..      40

3-9.خلاصه فصل……………………………………………………………………………………………       41

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………..        42

4-1.مقدمه……………………………………………………………………………………………………..        43

4-2.آمار توصیفی…………………………………………………………………………………………..        44

4-2-1.اطلاعات جمعیت شناختی…………………………………………………………………       44

4-3.تحلیل عاملی متغیرهای رفتاری………………………………………………………………      49

4-4.اندازه گیری پایایی…………………………………………………………………………………..      50

4-5.سطوح تاثیر عوامل رفتاری بر تصمیم گیری و عملکرد…………………………..     51

4-5-1.تاثیر روش های ابتکاری……………………………………………………………………..      51

4-5-2.تاثیر پیش نگری………………………………………………………………………………..      53

4-5-3.تاثیر بازار……………………………………………………………………………………………     53

4-5-4.تاثیر رفتار رمه وار………………………………………………………………………………     54

4-5-5.عملکرد سرمایه گذاری……………………………………………………………………….     56-55

4-6.تاثیر عوامل رفتاری بر عملکرد……………………………………………………………….      56

4-7.خلاصه و نتیجه گیری…………………………………………………………………………….     59

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها…………………………………………………………..       60

5-1.مقدمه……………………………………………………………………………………………………..       61

5-2.نتایج پژوهش…………………………………………………………………………………………..      62-61

5-3.محدودیت های پژوهش…………………………………………………………………………..       63

5-4.پیشنهادها…………………………………………………………………………………………………       64

5-4-1.پیشنهادهای کاربردی…………………………………………………………………………..      64

5-4-2.پیشنهادها برای محققان آتی………………………………………………………………..      65

5-5.خلاصه فصل………………………………………………………………………………………………       66

منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………       67

منابع لاتین………………………………………………………………………………………………………..        69-68

لیست جدول ها ………………………………………………………………………………………………صفحه

جدول 2-1……………………………………………………………………………………………………..26

جدول4-1………………………………………………………………………………………………………44

جدول4-2………………………………………………………………………………………………………44

جدول4-3………………………………………………………………………………………………………45

جدول4-4………………………………………………………………………………………………………45

جدول4-5………………………………………………………………………………………………………46

جدول4-6………………………………………………………………………………………………………46

جدول4-7………………………………………………………………………………………………………47

جدول4-8………………………………………………………………………………………………………47

جدول4-9………………………………………………………………………………………………………50-49

جدول4-10……………………………………………………………………………………………………50

جدول4-11……………………………………………………………………………………………………52

جدول4-12…………………………………………………………………………………………………..53

جدول4-13…………………………………………………………………………………………………..54

جدول4-14…………………………………………………………………………………………………..54

جدول4-15………………………………………………………………………………………………….55

جدول4-16…………………………………………………………………………………………………57

 

 

چکیده

اگرچه تامین مالی در طی سالیان متمادی مورد مطالعه قرار گرفته است، اما رفتار مالی که رفتار انسان ها را در نظر می گیرد حوزه ای تقریبا جدید است. پایه رفتار مالی بر اساس تئوریهای روانشناختی است، و در صدد این می باشد که چگونه احساسات و اشتباهات شناختی رفتار افراد را در تصمیم گیریهای سرمایه گذاری تحت تاثیر قرار می دهد.

هدف اصلی این پژوهش این است که عوامل رفتاری تاثیر گذار بر تصمیم گیری و عملکرد سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران کدامند و هر یک از این عوامل در چه سطحی بر تصمیم گیری و عملکرد سرمایه گذاران موثراند.

فرضیه های پژوهش بر اساس پرسشنامه های توزیع شده در بین سرمایه گذاران مورد آزمون قرار گرفته اند، داده های گردآوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS و AMOS مورد آزمون قرار گرفته اند.

نتایج نشان دهنده آن است که از بین عوامل رفتاری فقط متغیر بازار بر تصمیم گیری سرمایه گذاران در سطح بالایی تاثیرگذار است، و از بین عوامل رفتاری متغیرهای پیش نگری و رفتار رمه وار بر عملکرد سرمایه گذاران تاثیر مثبتی داشتند.

 

فصل اول

 

کلیات پژوهش

 

1-1- مقدمه

در این فصل موضوع پژوهش به طور مختصر تشریح می­شود. در ادامه اهداف، ضرورت پژوهش، کاربرد نتایج پژوهش و روش پژوهش توضیح داده می­شود. همچنین قلمرو پژوهش، جامعه آماری و روش نمونه­گیری بیان می­شود. در پایان فصل نیز تعاریف عملیاتی و پاره­ای از واژه­های کلیدی استفاده شده در پژوهش ارائه می­گردد.

 

 

1-2- شرح و بیان مسئله پژوهش

تاكنون تحقیقات فراوانی در اكثر حوزه های مرتبط با بازار سرمایه در ایران صورت گرفته، اما آنچه در این بین كمتر مورد توجه قرار گرفته، پرداختن به تحقیقات جدی در خصوص شكل گیری رفتار سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار می باشد در اكثر كشورها، شناخت فرآیند تصمیم گیری مشاركت كنندگان در بورس، همواره موضوعی مهم برای مشاركت كنندگان و سرمایه گذاران در بازار بوده است . در اكثر این كشورها، محققان تلاش های قابل توجهی جهت مطالعه و درك رفتار سرمایه گذاران و به دنبال آن تاثیر این عوامل بر تصمیم گیری و عملكرد سرمایه گذاران داشته اند، چرا كه رفتارهایی كه بر تصمیم گیری و عملكرد سرمایه گذاران در بازار تاثیر می گذارند از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند (یوسفی و شهرآبادی، 1388).

در طی دهه های اخیر محققین مالی سعی در تبیین و یافتن علل موارد خاص با كمك سایر علوم همانند روانشناسی، علوم اجتماعی و فیزیك بوده اند، از این رو حوزه های میان رشته ای تحت عناوین اقتصاد مالی، اقتصاد سنجی مالی، ریاضیات مالی و نظریه تصمیم گیری شكل گرفته است. یكی از مطالعاتی كه در این زمینه به سرعت گسترش یافته، ادغام نظریه های اقتصادی با نظریه های رایج روانشناسی بود كه تحت عنوان “مالی رفتاری” مطرح گردید. در الگوی اقتصادی مالی سنتی فرض می شود كه تصمیم گیرندگان به طور كامل عقلایی رفتار می كنند و همیشه به دنبال بیشینه كردن مطلوبیت مورد انتظار خود هستند.  به عبارت دیگر دو پایه اصلی در پارادایم سنتی مالی، عقلانیت كامل عوامل و تصمیم گیریهای مبتنی بر بیشینه سازی مطلوبیت مورد انتظار است، در حالی كه در مالی رفتاری عنوان میشود كه برخی پدیده های مالی را می توان با به كارگیری مدلهایی توصیف كرد كه در آنها عامل اقتصادی كاملاً عقلایی در نظر گرفته نمی شود(راعی و فلاح پور، 1383).

شواهد نشان میدهد كه سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران برای تعیین ارزش سهام كمتر از روشهای كمی استفاده می نمایند و قضاوتهای ایشان بیشتر مبتنی بر تصورات ذهنی، اطلاعات غیرعلمی، شایعات و پیروی كوركورانه از عده معدودی از مشاركت كنندگان در بازار سرمایه است . در همین راستا و به منظور بهبود شرایط گسترش فعالیتهای بازار سرمایه و جلوگیری از شكست، در اقداماتی كه در جهت جلب مشاركت مردم در سرمایه گذاری صورت می گیرد، باید نتایج علمی جایگزین تصورات ذهنی گردد و آموزشهای لازم در این زمینه به مشاركت كنندگان در بازار داده شود. (شهریاری، 1385)

 

 

 

1-3- اهمیت و ارزش پژوهش

سرمایه­گذاری در بازارهای مالی یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری است. در بازار سرمایه هر کشور باید تلاش شود، تا سرمایه­گذاری در اوراق بهادار به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود. مفهوم مالی رفتاری در مقایسه با دیگر تئوری های مالی مفهوم نسبتا جدیدی است. در کشورهای در حال توسعه، مالی رفتاری به طور وسیعی جهت کشف رفتارهایی که تصمیمات سرمایه گذاری را تحت تاثیر قرار می دهد کاربرد دارد. بهرحال، مالی رفتاری تعداد محدودی کاربرد برای بازارهای کشورهای در حال توسعه یافته دارد(علامه و احمدی پور، 1388). این پژوهش با این دید انجام می شود که مناسب بودن مالی رفتاری برای همه نوع بازار سهام را تایید کند. هم چنین این پژوهش از این لحاظ منبع خوبی برای سرمایه گذاران حقیقی است که به سرمایه گذاران حقیقی کمک می کند که روند بازار سهام را قبل از تصمیم گیری به خوبی تجزیه و تحلیل کنند. در نهایت این پژوهش فرصت خوبی برای نویسندگان و محققان جهت درک نظری و عملی از بازار سهام و تئوری های مالی رفتاری فراهم می آورد.

با عنایت به مطالب فوق­الذکر، پیداست که در تحقیقات مالی کشورمان جای چنین تحقیقاتی خالی است. لذا مدیران، ذی­نفعان و سازمان بورس اوراق بهادار می­توانند از نتایج این پژوهش استفاده کنند.

 

1-4- اهداف پژوهش

1-4-1- هدف اصلی

تشخیص سطوح تاثیر عوامل رفتاری بر تصمیم گیری و عملکرد سرمایه گذاری سرمایه گذاران حقیقی در بورس اورق بهادار تهران

1-4-2-   اهداف فرعی

1. کاربرد مالی رفتاری در تشخیص عوامل رفتاری احتمالی موثر بر تصمیمات سرمایه گذاری سرمایه گذاران شخصی در بورس اوراق بهادار تهران
2. ارائه پیشنهاداتی به سرمایه گذاران جهت تعدیل رفتارشان برای بدست آوردن نتایج سرمایه گذاری خوب
3. ایجاد زمینه ای برای تحقیقات بیشتر در زمینه رفتار مالی در ایران.

فقر موضوع مورد بحث و بررسی بسیاری از رشته‌های علمی نظیر اقتصاد، جمعیت‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی، ژئوپولتیک، اخلاق، اقتصاد بین‌الملل، سیاست و اقلیم‌شناسی بوده است.

تا این اواخر در اکثر جوامع، فقر به عنوان یک وضعیت بشری، مشیت الهی شمرده می‌شد. که از یک سو حاصل بی‌دانشی و از سوی دیگر زاده زندگی شبانی و کشاورزی تلقی می‌شد.

در اجتماعات پیشرفته سرمایه‌داری فقر معلول تن آسایشی خود فقیران محسوب می‌شد. لذا پژوهشگران اجتماعی پژوهش درباره فقر را دون شأن خود می‌دانستند. اساسا فرض بر این بود که در جوامع مزبور مساله فقر به کلی حل شده و آن عده معدودی که فقیرند خودشان تقصیر کارند چون که تن پرونده و بعلاوه و دولت و مؤسسات پژوهشی نیز روی خوشی به این قبیل موضوعات نمی‌دادند. اما اشاعه عقاید روشنفکرانه و تساوی طلب در دوره بعد از جنگ جهانی دوم بخصوص از دهه 1960 و نشر مقالات و کتابهایی درباره وضع فقیران و محلات فقیرنشین شهرهای بزرگ و ساکنان نواحی عقب افتاده ممالک مرفه، دولتهای غربی را ناگزیر کرد به وجود فقر اذعان کنند و برنامه‌هایی برای تخفیف دامنه فقر در کشور خود به مورد اجرا بگذارند. بر اثر تغییر در نحوه نگرش به مساله فقر، محققان نیز پژوهش علمی درباره فقر را وجهه همت خود قرار دادند. با این وصف مطالعه دوباره فقر کاری است که تازه شروع شده و لذا آثاری در این زمینه که جامعیت داشته باشند بندرت انتشار یافته است. در پی‌ریزی جامعه‌شناسی فقر می‌توان این نکته را در نظر آورد که پاره‌ای از مقالات آن توصیفی هستند. و حال‌آن که تعدادی دیگر تحلیلی و فنی هستند و فهم آنها محتاج دانستن مبادی علم اقتصاد و جمعیت‌شناسی است. در حال حاضر که دنیا دستخوش مشکلات عظیمی است و تعداد زیادی از کشورهای عقب مانده با دشواری سیر کردن شکم جمعیت روزافزون خود دست به گریبان هستند. مساله فقر بیش از هر موقع دیگری اهمیت پیدا کرده است.

(مارک هنری – پاوی / ترجمه مسعود محددی / 1379)

• نکته اساسی که خود بر مدیران یعنی بر مسئولان اجرایی و محققان در حیطه‌های کاملا مرتبط علوم اجتماعی و علم اقتصاد تحلیل می‌کند، این است که به شکلی معماوار فقر اگرچه واپس می‌نشیند، ولی فرآیند کاهش پیوسته سطح زندگی برخی دسته‌جات اجتماعی و برخی گروههای سنی شدید می‌شود. از نظر آماری اندازه‌گیری مسائل فقر از طریق تعریف خطی نمایانگر در آمد سرانه امکان‌پذیر است. براساس این تعریف فرد یا گروهی که در زیر این خط قرار داشته باشند، در ارضای نیازهای اساسی خود با تضیقات غیرقابل قبولی مواجه هستند. البته این خط براساس سطح عمومی توسعه تغییر می‌کند.

(مارک هنری – پاوی / 1379)

یافته‌های آماری نشان می‌دهد که 17 درصد از کل جمعیت کشور زیر خط فقر قرار دارند. جمیعت زیر خط فقر در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی 48 درصد بود. بدین ترتیب طی 22 سال گذشته بیش از 30 درصد جمعیت از زیر خط فقر خارج شده‌اند. شمار جمعیت روستایی زیر خط فقر که قبل از انقلاب بالغ بر 48 درصد جمعیت روستایی کشور بود. در سال 1380 به حدود 26 درصد رسیده است. همچنین جمعیت شهری زیر خطر فقر از 47 درصد کل جمعیت شهری در قبل از انقلاب به 2/12 درصد در حال کاهش است.

 

بیان مساله:

افسردگی یکی از حالات روانی بیمارگونه است که به نظر می‌رسد در تمام دورانها با جوامع بشری همراه بوده است. کما اینکه در آثاری که از چند هزار سال قبل بر جای مانده نشانه‌ای از وجود آن به چشم می‌خورد. به عنوان مثال حکمایی چون بقراط از افسردگی تحت عنوان ملانکولی یاد کرده‌اند و آن را به زیادی صفرای سیاه در بدن نسبت داده‌اند. در عصر جدید نیز افسردگی از آنچنان شیوعی برخوردار بوده است که آن را سرماخوردگی بیماریهای روانی دانسته‌اند.

در خصوص چگونگی پدیدآیی و ماهیت بیماری افسردگی تلاشهای پژوهشی که بویژه در قرن بیستم انجام شده است، نتایج خوبی به همراه داشته است. به یمن این پژوهشها امروزه اطلاعات زیادی در مورد افسردگی در دست است. دانش ما در مورد نشانه‌های افسردگی، انواع افسردگی، زمینه‌های ژنتیک، بیوشیمیایی و نوروترانسمیتری افسردگی، زمینه‌های شناختی از افسردگی و بالاخره انواع روشهای درمانی افسردگی از آن جمله‌اند.

علیرغم اطلاعات زیادی که امروزه در خصوص افسردگی در دست است هنوز ابعاد وسیع این بیماری به خوبی شناخته نشده است و با توجه به حالات متنوعی که از این بیماری به چشم می‌خورد به نظر می‌رسد متغیرهای زیادی در این بیماری دخیل هستند. فقر به عنوان یکی از پدیده‌های اجتماعی که می‌تواند بعد اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی داشته باشد از این قبیل متغیرهای تاثیرگذار است. در خصوص تاثیر و نقش فقر در نابسامانی‌های جامعه نظیر بزهکاری، آدم‌کشی، اعتیاد، فحشاء، دزدی و مطالب زیادی نوشته شده و به نظر می‌رسد که نقش فقر در این نابسامانی‌ها حداقل به عنوان یک عامل مهم ثابت شده است.

اما تاثیر و رابطه فقر با بیماری‌های روانی موضوعی قابل بحث است. در حالی که در برخی از نوشته‌ها تاکید زیادی شده است که فقر در ایجاد بیماریهای روانی بسیار تعیین کننده است با این حال برخی از مؤلفین دیگر در نقش نسبی آن جانب احتیاط را رعایت کرده‌اند و تاثیر آن را منوط به بسیاری از عوامل اثرگذار دیگر دانسته‌اند. رابطه فقر با انواعی خاص از اختلالات روانی و اینکه آیا فقر در ایجاد برخی از بیماریها بیش از بیماریهای دیگر موثر است موضوعی باز هم قابل بحث و مبهم است.

با توجه به این ابهامات که در خصوص رابطه فقر و بیماریهای روانی و جدو دارد. موضوع پژوهش حاضر مطرح شده است. از این رو در این پژوهش درصدد هستیم که به این سؤال پاسخ دهیم که آیا بین افراد قشر فقیر جامعه و قشر غنی تفاوتی از نظر میزان افسردگی به چشم می‌خورد یا خیر؟

اهمیت و ضرورت مساله مورد بررسی:

این پژوهش که به منظور مقایسه افسردگی بین دو قشر غنی و فقیر صورت می‌گیرد از جانب مختلفی می‌تواند حائز اهمیت باشد.

اولین نکته در خصوص اهمیت این پژوهش توجه به موضوع فقر است. براساس بررسی‌های به عمل آمده و کارهایی که در دست است فقر پدیده نسبتا رایج در اغلب جوامع انسانی و بخصوص در جوامع جهان سوم است. به عنوان مثال گزارش شده است. در سال 1379 از جمعیت 5/40 میلیون نفری، شهرنشینان 6/14 درصد از جمعیت 2/23 میلیون نفری، روستانشینان کشور 8/16 درصد، که جمعا حدود 10 میلیون نفر از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، زیر خط فقر دارند. گروه زیر خط قرمز یعنی افرادی که از توان کافی جهت تامین حداقل نیازهای اساسی برای زندگی خود برخوردار نیستند. به زبان پولی و با در نظر گرفتن نرخ تورم، خانوارهای 8/4 نفره شهری که امسال ماهانه 71000 ریال و خانوارهای روستایی 6/5 نفره، که ماهانه 480000 ریال و کمتر درآمد دارند، زیر خط فقر قرار دارند. این جمعیت 10 میلیون نفری کشور اصطلاحا فقیر نامیده می‌شوند. پس کل جمعیت کشور در دهه اول درآمدی و حدود 50 درصد جمعیت کشور در دهه دوم درآمدی، که در شهرها و روستاها زندگی می‌کنند را افراد فقیر تشکیل می‌دهند. علاوه بر این جمعیت 10 میلیون نفری فقیر در 25 درصد دیگر از خانوارهای شهری و 28 درصد دیگر از خانوارهای روستانشین نیز، که جمعا شامل 5/16 میلیون نفری در تامین هزینه‌های اساسی زندگی خود با دشواریهای نسبی مواجه هستند، به لحاظ نبود مشاغل پایدار و درآمدهای قابل اتکاء و وجود تورم این گروه ممکن است به گروه فقرا بپیوندند. از طرف دیگر امروزه این امر مسلم شده است که بین فقر و نابسامانی‌های اجتماعی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. هر جا که صحبت از نابسامانی‌هایی چون اعتباد، فحشاء، بزهکاری و در بین است معمولا فقر به عنوان یک عامل اثر گذار یا به عنوان یک همبسته نیز مطرح است. بنابراین به نظر می‌رسد که فقر به عنوان یک پدیده اجتماعی نیاز به بررسی و مطالعه دارد و این پژوهش نیز به نحوی در این ارتباط صورت می‌گیرد. نکته دیگر در خصوص این پژوهش اشاره به رابطه بین فقر و یک بیماری روانی است. تا آنجا که در منابع روان‌پزشکی به چشم می‌خورد. مؤلفین زیادی اشکال مختلف فقر نظیر فقر اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی را در ایجاد بیماریهای روانی موثر دانسته‌اند. در حالی که این موضوع، هنوز به خوبی نشناخته نشده است. و جا دارد که رابطه فقر هم به طور کلی با بیماریهای روانی و هم به طور اقتصادی با بیماری خاص مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که این پژوهش در این راستا صورت می‌گیرد، به نوبه خود حائز اهمیت است.

از آن جا که پژوهش‌هایی نظیر این پژوهش می‌توانند نتایجی به همراه داشته باشند که مورد استفاده محققان مسائل روانی – اجتماعی و همچنین مدیران جامعه قرار گیرند و احتمالا به پیش‌گیری از مشکلات روانی – اجتماعی، کمک کنند موضوع مورد بررسی در این پژوهش می‌تواند دارای اهمیت باشد.

از آن جا که پژوهش‌هایی نظیر این پژوهش می‌توانند نتایجی به همراه داشته باشند که مورد استفاده محققان مسائل روانی – اجتماعی و همچنین مدیران جامعه قرار گیرند و احتمالا به پیشگیری از مشکلات روانی – اجتماعی، کمک کنند موضوع مورد بررسی در این پژوهش می‌تواند دارای اهمیت باشد.

 

اهداف پژوهش:

مهمترین هدف این پژوهش همان گونه که از موضوع آن استنباط می‌شود مقایسه میزان افسردگی در دو دسته از نوجوانان و جوانان است، نوجوانان جوانانی که در طبقه فقیر جامعه زندگی می‌کنند و نوجوانان و جوانانی که در طبقه فنی جامعه به سر می‌برند.

علاوه بر هدفی که به آن اشاره شد در این پژوهش برخی اهداف فرعی و جانبی دیگر نیز دنبال می‌شود. برخی از این اهداف به شرح زیر است. همان گونه که می‌دانیم فقر از نظر روان شناختی یکی از منابع مهم استرس، به شمار می‌رود. با فرض این موضوع یکی از اهدافی که این پژوهش دنبال می‌کند به طور صنفی و جانبی تاثیر استرس‌های
روانی – اجتماعی را بر روی افسردگی می‌سنجد.

یکی دیگر از اهداف این پژوهش این است که نتایج مطالعات و تجربیات گذشته را در بخشی از جامعه ما مورد ارزیابی قرار می‌دهد. همان گونه که می‌دانیم فقر به عنوان یکی از زمینه‌های روانی – اجتماعی که در بسیاری از بیماریهای روانی نقش دارد، مطرح شده است. در این پژوهش یکی از

 اهداف این است که سرنخهایی در خصوص صحت و سقم این مطلب بدست آورد.

اهداف کاربردی این پژوهش را نمی‌توان نادیده گرفت. مسلما در صورتی که بین فقر و میزان افسردگی در نوجوانان و جوانان رابطه معنادار وجود داشته باشد این نتیجه ناشی از واقعیت‌های زیادی است که ایجاب می‌کند. همه افرادی که با نوجوانان و جوانان سروکار دارند در مورد آنا تعمق کنند. از این رو نتیجه پژوهش می‌تواند برای بسیاری از افرادی که با نوجوانان و جوانان سروکار دارند نظیر مشاوران، معلمان، روان‌شناسان، روان‌پزشکان، مددکاران اجتماعی، اولیاء مدارس، والدین و حتی مسئولان کشوری و مقامات حائز اهمیت و مورد استفاده باشد.

 

فرضیه پژوهش:

همان گونه که قبلا اشاره شد این پژوهش تحت عنوان بررسی مقایسه میزان افسردگی بین نوجوانان و جوانان قشر غنی و فقیر صورت می‌گیرد با توجه به این موضوع فرضیه اساسی این پژوهش را این گونه مطرح می‌کنیم.

میزان افسردگی در نوجوانا و جوانان قشر فقیر بیش از نوجوانان و جوانان قشر غنی است. براساس این فرضیه چنانچه یک گروه از نوجوانان و جوانانی که در قشر فقیر قرار دارند با گروه دیگر که در قشر غنی به سر می‌برند از نظر میزان افسردگی مقایسه شوند، انتظار می‌رود که میزان افسردگی در نوجوانان و جوانان قشر فقیر بیش از نوجوانان و جوانان قشر غنی باشد.

 

تعریف پژوهش:

تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش:

این پژوهش تحت عنوان بررسی و مقایسه افسردگی در نوجوانان و جوانان قشر فقیر و غنی صورت می‌گیرد. از این رو متغیرهای عمده مورد بررسی عبارتند از افسردگی، قشر فقیر، قشر غنی، در این قسمت این متغیرها را تعریف خواهیم کرد.

1- افسردگی:

الف: تعریف نظری

واژه افسردگی به معنای ضعف، تا حدی دارای ابهام است و در رشته مختلف معاونی متفاوتی دارد. در روان پزشکی افسردگی بر حسب موارد خاص به یک علامت یا سندرم اطلاق می‌شود و برای شخص عادی حالتی مشخص با غمگینی و گرفتگی و بی‌حوصلگی همراه می‌باشد.

بنابراین افلسردگی یک نوع بیماری است که خصوصیات عمده آن تغییر خلق شخص و احساس غم و اندوه است که ممکن است از یک نوع نومیدی خفیف تا احساس یاس شدید نوسان داشته باشد.

این تغییر خلق نسبتا ثابت است و گاهی روزها، هفته‌ها و ماهها و حتی سالها دوام پیدا می‌کند. همراه این تغییرات خلق، تغییرات مشخص در رفتار و نگرش، تفکر، کارآیی و اعمال فیزیولوژیک بوجود می‌آید. به طور کلی شدت افسردگی بستگی به تعداد علائم و درجه نفوذ آنها دارد. در خفیف ترین فرم، ممکن است فقط معدودی از علائم اساسی وجود داشته باشد. مهمترین علامت افسردگی ناتوانی در کسب لذت از چیزهایی است که قبلا برای او لذت بخش بوده است.

افسردگی کم شدن تنوس روانی است که روی خلق و رفتار و احساس که شخص در وجود خودش دارد اثر می‌گذارد که این حالت ممکن است به صورت خستگی مختصر، اشتغال خاطر، بدبینی، ناامیدی و غمگینی تظاهر می‌کند یا بصورت کاهش فعالیت و اراده و حتی استعداد و بالاخره احساس عدم اعتماد به نفس و احساس تقصیر و گناه جلوه‌گر می‌شود.

خلق در بیماران افسرده با کاهش انرژی و علاقه، احساس گناه، اشکال در تمرکز، بی‌اشتهایی و افکار مرگ و خودکشی مشخص هستند. سایر علائم بعبارتند از تغییر در سطح فعالیت، توانایی‌های شناختی تکلم و اعمال نباتی این اختلالات عملا همیشه منجر به اختلال در عملکرد و روابط اجتماعی و بین فردی می‌گردد.

علائم و نشانه‌ها و تابلوی بالینی: نشانه‌های معینی وجود دارند که در هر نوعی از افسردگی دیده می‌شوند این نشانه‌ها بر حسب نوع و شدت افسردگی متغیر هستند برخی از مهمترین این نشانه‌ عبارتند از:

بدخوابی[1]: ممکن است به صورت مشکل به خواب رفتن (بیخوابی اول شب) – مشکل در خواب ماندن (بیخوابی در فاصله خواب) یا بیدار شدن در صبح زود (بیخوابی سحری) تظاهر کند.

اختلال در اشتها: ممکن است به صورت کاهش اشتها و کاهش علاقه به غذا، فقدان اشتها، یا خودداری از غذا خوردن به دلایل هذیانی باشد.

علائم جسمانی: ممکن است به صورت واکنش‌های خفیف سیستم عصبی خودکار باشد که دستگاههای قلبی و عروقی، گوارش، تولیدمثل یا تنفس را عصب می‌دهد و یا به صورت اشتغال خاطر هیپوکندریاک یا علائم جسمانی معین، یا هزیانهای جسمی تظاهر کند. غالبا همین علائم جسمانی است که در ابتدا بیمار را نگران کرده و او را به معاینه طبی سوق می‌دهد.

علاوه بر این، شخص اغلب عصرها احساس می‌کند که حالش نسبت به صبح بهتر است و هیچ توضیح قانع‌کننده‌ای برای این موضوع وجود ندارد.

خصوصیات اصلی و مرکزی حالات افسردگی، کاهش میل به فعالیتهای لذت‌بخش روزمره مثل معاشرت، تفریح، ورزش ، غذا و روابط جنسی است . این ناتوانی برای کسب لذت، حالتی نافذ و پایا دارد. بطور کلی، شدت افسردگی بستگی به تعداد علائم و درجه نفود آنها دارد . در خفیف‌ترین شکل ممکن است فقط معدودی از علائم اساسی وجود داشته باشد. (پورافکاری – 1373)

مهمترین علامت افسردگی همین ناتوانی در کسب لذت است از چیزهایی که قبلا برای شخص لذت‌بخش بوده است. غمگینی یکی از خصوصیات افسردگی است. معهذا ممکن است به جای غمگینی از گیجی، اضطراب و عدم تمرکز فکری شکایت داشته باشد.

احساس درماندگی، میل به خود ملامتگری، کاهش اعتماد به نفس از شایعترین علائم افسردگی است. کندی روانی حرکتی یا برعکس آن تحریک و آشفتگی ممکن است.

بی‌اشتهایی و کاهش وزن نیز از علائم عمده افسردگی شمرده می‌شود. تغییرات شبانه‌روزی خلق به صورت شدت یافتن علائم بهنگام صبح بارز است. شکایتهای مبهم از سردرد، کم درد، یبوست، بدون علت آشکار گاهی با افسردگی رابطه دارد. وجود افکاری انتحاری تکرار شونده نیز در میان مهترین علائم افسردگی بوده و مستلزم توجه جدی.

انواع افسردگی: در DSMIII اختلالات خلقی به شرح زیر طبقه‌بندی شده‌اند:

• اختلالات خلقی عمده Major affective disorol

در اینجا خصیصه اصلی، اختلالی است شامل یک دوره افسردگی و یا یک دوره‌مانی می‌باشد. اشخاصی که دارای دوره‌هایی مانی و یا هر دوره مانی و افسردگی باشند گفته می‌شود که دارای اختلالی به نام اختلال دو قطبی [2]هستند، و اشخاص که فقط دارای افسردگی باشند گفته می‌شود که دارای اختلال افسردگی عمده هستند.

 

2-1- اختلال خلقی خاصی:

این طبقه شامل اختلالات سیکلوتیمیک با تغییر خلق ادواری و اختلال دیستیمیک یا افسرده خوبی است.

 

3-1- اختلالات ناجور:

• موارد اختلالات خلقی در حقیقت در طیف وسیعی می‌گنجد که در یک انتهای آن افسردگی یا خوشی خفیف و کوتاه مدت و تحت بالینی قرار دارد و افسردگیهای هذیانی شدید یا شیدایی سرسامی در انتهای دیگر است.
• در DSMIII واژه‌های قبلی شمال بیماری مانیک دپرسیو، ملانکولی رجعتی یا قهقرائی.

و واکنش افسردگی سایکلوتیک و نوروز افسردگی حذف شده اند اکنون بیماری مانیاک دپرسیو به عنوان اختلال عاطفی دو قطبی و ملانکولی رجعتی و واکنش افسردگی مایکوتیک و بعضی از افسردگی‌ها نوروتیک به عنوان اختلال افسردگی عمده تلقی می‌شوند.

اختلال از نوع نوروتیک به طور آشکار زندگی افراد را آشفته می‌سازد ولی ارتباط با واقعیت دست نخورده باقی خواهد ماند. افراد نوروتیک از اطراف خود مطلع هستند و کارائی خود را تا حدودی حفظ می‌کنند و گفتگوهایشان پا به نسبه منطقی است و به درمانگر هم مراجعه می‌کنند.

1- Disturbed