– بیان مسأله

سینما به عنوان یکی از مظاهر تمدن جدید هنر، صنعتی است که نمی توان منکر تأثیر شگرف و گسترده آن بر فرهنگ عامه بود زیرا برمبنای مقتضای ماهیت خود می تواند پیام هایی را متناسب با نیات درونی فیلمساز به گروه مخاطبان و پیام گیران منتقل سازد. سینما به عنوان زبان احساس، تعقل و تبلیغ، هنری تکنولوژیک است که نقش اساسی در تحول فرهنگها و اصلاح نگرشها و الگوسازی برای انسانها و عصرها دارد. سینما به عنوان موثرترین و بانفوذترین رسانه جمعی، اهمیت ویژه و انکارناپذیری بر رفتار اجتماعی مخاطبان خود دارد و با تأثیرگذاری بر احساسات و روان ناخودآگاه افراد، به گونه ای پنهان می تواند ارزشها و نگرشهای افراد را تغییر دهد. این ابزار فرهنگی در بستر نظام فرهنگی می تواند اشاعه دهنده باورهای فرهنگی آن نظام باشد. همچنین نقش بسزایی در به تصویر کشیدن واقعیات در جامعه دارد و صرفاً ابزاری برای سرگرمی و تفریح نیست، بلکه نقش بنیادینی در فرهنگ سازی و اعتلای فرهنگ جامعه دارد، به حدی که نحوه ارائه بازنمایی واقعیات در تولیدات فرهنگی به ویژه سینما، یکی از بهترین شاخص ها در ارزیابی عملکرد هر نظام فرهنگی است. اکنون پس از گذشت سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی این سوال کلی و مبنایی به ذهن متبادر می شود که انقلاب اسلامی تا چه اندازه توانسته است از ابزار و قابلیت های خود در جهت تحقق رسالت خویش و ارائه تصویر مطلوب از رابطه تحولات اجتماعی و سینما بهره ببرد. بنابراین سینما را می توان به عنوان حوزه عامه پسند و همه گیر ستیزهای گفتمانی در جهان معاصر تعریف کرد. تصاویر، فانتزی ها، رویاها، سبک های زندگی و ایده های واقعیت سینمایی، زندگی روزمره را تحت الشعاع قرار داده اند (السر،2002، 86).

درباره رابطه میان هنر و جامعه در حوزه جامعه شناسی هنر بحثهای متنوع و فراوانی وجود دارد: «یکی از فرض های اساسی جامعه شناسی هنر این است که مسائل، مشکلات و تحولات اجتماعی با گذر از صافی ذهن و شخصیت هنرمند در آثار او بازتاب می شود» (راودراد: 1378؛ ولف: 1368؛ الکساندر:2003).

مسأله محل توجه درباره هنرمند عبارت است از اینکه اگرچه هنرمند به واسطه آثار هنری بر جامعه تأثیر می گذارد، اما جامعه به عناصر اجتماعی نیز

 به نوبه خود در هدایت فرد به سمت تولید هنری، سبک و مضمون آثار او نقش دارند. اما آثار همه هنرمندان از نظر ارزشهای هنری و اجتماعی یکسان نیستند. برخی از هنرمندان در حوزه های متفاوت به منزله هنرمندان بزرگ و برجسته آن حوزه ها و آثارشان به منزله آثار هنری بزرگ یا شاهکارهای هنری مطرح می شوند.

به نظر گلدمن افرادی استثنایی در جامعه هستند که علاوه بر توانایی و خلاقیت ذاتی هنری، آگاهی هایشان نسبت به آمال، آرزوها، اهداف، خواسته ها، ارزشها و هنجارهای گروه اجتماعی خود به حداکثر میزان ممکن است. این افراد استثنایی پا را از آگاهی روزمره که چندان نظام مند هم نیست، فراتر می نهند و به چنان توانایی دست می یابند که بر فراز آگاهی طبقه خویش قرار گیرند و مسائل و مقوله های طبقاتی را به گونه ای ویژه و با شکلی خاص بیان می کنند (راودراد، 1382، 94).

نکته ای که قابل اشاره است، اینکه دلایل انتخاب ابراهیم صدر عاملی و تحلیل آثار او را می توان به دو بخش اجتماعی و علاقه شخصی، تقسیم نمود:

1- دیدگاه اجتماعی: فیلم های رسول صدر عاملی، در چارچوب تاریخی و اجتماعی به شکلی منسجم بازتاب شده است و با تحلیل آثار این کارگردان می توان به شناختی از جهان بینی و تحولات اجتماعی هر چهار دوره رسید.

2- علاقه شخصی: یکی از دلایل انتخاب این کارگردان این است که او همواره موضوعات اجتماعی را دستمایه خود قرار داده و بدون توجه به تصاحب گیشه، دست به ساخت فیلم زده که همین امر او را نسبت به سایر کارگردانان دیگر متمایز می سازد.

در ادامه بحث پس از توضیح نظریات مطرح شده که برای تحلیل آثار سینمایی صدر عاملی، در مقام آثار هنری که رابطه تنگاتنگی با جامعه خود دارند، به کار گرفته شده است به تحلیل فیلم ها پرداخت خواهدشد. سوال اساسی که در این پژوهش قصد پاسخگویی بدان را دارد، این است که چگونه ، ماهیت تحولات اجتماعی وسیع و در عین حال گذار از دوره ای به دوره دیگر را بر درون مایه های آثار سینمایی خود نشان داده است؟ بازنمایی این تغییر در سینما چگونه بوده است؟

2-1 اهداف تحقیق

    هدف پژوهش باید آنچه را که در نهایت و پس از انجام پژوهش حاصل خواهدشد، نشان دهد. پژوهشگر می تواند در نوشتن اهداف پژوهش آنها را به دو دسته هدف کلی و اهداف جزئی تقسیم نماید. هدف کلی منظور و مقصود نهایی پژوهش است که مستقیماً از مسأله پژوهش مشتق می شود.

1-2-1- هدف کلی

    این پژوهش در نظر دارد به مطالعه تأثیر تغییرات اجتماعی سی ساله اخیر ایران با اتخاذ رویکردی جامعه شناختی در آثار سینمایی رسول صدر عاملی بپردازد.

2-2-1- اهداف جزئی

در این خصوص اهداف جزئی به شرح ذیل عبارتند از :

• بررسی آثار صدر عاملی در دوره جنگ
• بررسی آثار صدر عاملی در دوره سازندگی
• بررسی آثار صدر عاملی در دوره اصلاحات
• بررسی آثار صدر عاملی در دوره اصول گرایی

3-1- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن

    اهمیت موضوع و ضرورت بررسی آن در جامعه حاضر در طرح مسأله تا حدودی مشخص شده است. سینما آگاهی بخش و توهم زا است. حرکت می آفریند و خواب می کند. این کارکرد دوگانه که در ماهیت سینما قرار دارد، چون وسیله ای قدرتمند مکان ویژه ای در میان سایر رسانه های جمعی به سینما می بخشد. از سوی دیگر باید توجه داشت که سینما خود تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و بررسی حرکات درونی سینما به روشن تر شدن حرکات اجتماعی و روان تر شدن تحلیل آنها کمک می کند.

سینما همواره به عنوان یکی از وسایل ارتباط جمعی در مطالعات رسانه ای، همواره مورد غفلت قرار گرفته است. کمبود کتابها و منابع موجود در این زمینه گواهی بر این ادعاست، اما واقعیت این است که سینما به همان اندازه که هنر است، رسانه هم است. «غفلتی عظیم درباره طبیعت سینما به عنوان یک نهاد اجتماعی- در میان مهم ترین نهادها در جهان- وجود دارد. من برای تبیین این پدیده، نه کمبود، بلکه فقر کیفی مطالعات را بیان می کنم: شکست کم یا زیاد نویسندگان در درک این مطلب که یک رسانه با جامعه چه می کند و چرا» (جاروی به نقل از راودراد، 1379، 42).

با ذکر آنچه که در مقدمه فوق رفت لازم است تا شرح مختصری از سینمای پس از انقلاب داده شود به خصوص پس از انقلاب فرهنگی در سال 1359 که منجر به تحول بسیاری از ارزشها شد تا بیشتر به اهمیت موضوع واقف شد.

• دوره اول که دهه آغازین انقلاب است و همچنین با شروع جنگ ایران و عراق و به تبع آن به وجود آمدن مسائل و ارزش های جدید، سینمای ایران نیز متأثر از همه مسائل یادشده به شکل نوینی پس از اندکی توقف آغاز به کار کرد. این نوع سینمای جنگی به محوریت روابط انسانها در جنگ و همچنین ایثار و از خودگذشتی می پرداخت.
• دوره دوم که دوران پس از جنگ و شروع دوران سازندگی است (68- 76) با محوریت توسعه اقتصادی در متن مناسبات اجتماعی و تلاش برای بهتر شدن وضعیت معیشتی و اقتصادی و سینمای ایران نیز خیلی سریع به این روند واکنش نشان داد که از پی آن طی سالهای ابتدایی دهه 70 چند فیلم با این موضوع ساخته شد.