چکیده

   هدف این تحقیق توصیفی- پیمایشی، تعیین درجه توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان رودبار می باشد. برای تحقق این هدف شاخص­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­های توسعه در بعد آموزشی و فرهنگی (شامل چهار شاخص)، بهداشتی و درمانی (شامل ده شاخص)، ارتباطی (شامل شش شاخص)، خدماتی و رفاهی (شامل سیزده شاخص) و زیربنایی (شامل هشت شاخص) تدوین و بررسی گردید. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه روستاهای شهرستان رودبار (167N=) بود که تمامی این تعداد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاد از نرم افزارهای SPSS 19 و Excel 2013 برای تکنیک تاپسیس در سطح آمار استنباطی صورت گرفت. رتبه بندی توسعه یافتگی روستاها در دو بعد زمانی سالهای 1385 و 1392 با تکنیک تاپسیس محاسبه گردید. نتایج رتبه بندی کل در سال 1385 نشان داد که رتبه اول را بخش عمارلو، رتبه دوم را بخش خورگام، رتبه سوم را بخش مرکزی و در نهایت رتبه چهارم یا رتبه آخر را بخش رحمت آباد و بلوکات دارد و به ترتیب روستاهای کلیشم، پشته کلاه و دشتویل رتبه­های اول تا سوم را دارند و نتایج رتبه­ بندی کل در سال 1392 نشان می­دهد که، رتبه اول را بخش عمارلو، رتبه دوم را بخش مرکزی، رتبه سوم را بخش خورگام و در نهایت رتبه آخر را بخش رحمت آباد و بلوکات دارد و به ترتیب روستاهای کلیشم، دشتویل و پشته­کلاه رتبه های اول تا سوم را دارند. در خاتمه پیشنهادهای برای بهبود سطح توسعه یافتگی روستاهای شهرستان رودبار ارایه شده است.

واژه­های کلیدی: روستا، توسعه، توسعه­روستایی، برنامه­ریزی، برنامه­ریزی روستایی، شاخص

فهرست مطالب

 عنوان……. صفحه

چکیده

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه. 2

1-2- بیان مسئله. 3

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 4

1- 4 – اهداف تحقیق.. 5

1- 5 – سوالات تحقیق.. 6

1-6- محدوده تحقیق.. 6

1-6-1- محدوده زمانی.. 6

1-6-2- محدوده مکانی.. 6

1-6-3- محدوده موضوعی.. 6

1-7- محدودیت تحقیق.. 6

1-8- واژه های کلیدی.. 7

فصل دوم: ادبیات تحقیق

2-1- مقدمه. 10

2-2- بخش اول: تعاریف و مفاهیم توسعه روستایی.. 10

2-2-1- توسعه. 10

2-2-2- توسعه روستایی.. 13

 فهرست مطالب

 عنوان……. صفحه

2-2-3- تعریف روستا 15

2-2-4- خصلت های جامعه روستایی.. 19

2-2-5- توسعه پایدار روستایی.. 21

2-2-6- توسعه همه جانبه روستایی.. 21

2-2-6-1- پیش شرط های لازم جهت توسعه همه جانبه روستایی.. 22

2-2-6-2- ویژگی­های توسعه همه جانبه روستایی از نظر متفکران جهان سوم. 22

2-2-6-3- انتقاد بردیدگاه توسعه یکپارچه روستایی.. 23

2-2-7- عمران روستایی.. 23

2-3- بخش دوم: اهمیت بخش روستایی.. 24

2-3-1- اهمیت و جایگاه بخش روستایی در فرآیند توسعه. 24

2-3-2- جایگاه و اهمیت بخش روستایی از نظر اقتصادی.. 25

2-3-3- اهمیت بخش روستایی به عنوان تولیدکننده مواد غذایی.. 25

2-3-4- اهمیت بخش کشاورزی در تولید مواد اولیه مورد نیاز بخش صنعت… 26

2-3-5- اهداف توسعه روستایی.. 27

2-3-6- برنامه­ریزی روستایی.. 27

2-3-7- اجزای توسعه روستایی.. 28

2-3-8- مفهوم برنامه­ریزی.. 29

2-3-9- انواع برنامه های توسعه روستایی.. 30

2-3-9-1- تقسیم برنامه از نظر ماهیت موضوع. 30

فهرست مطالب

 عنوان….. صفحه

2-3-9-2- تقسیم برنامه ها از نظر هدف… 30

2-3-9-3- تقسیم برنامه از نظر طول اجرای برنامه. 30

2-4- بخش سوم: پیش نگاشته­ها 32

2-5- بخش چهارم: چهارچوب نظری.. 37

شکل 2-1- چهارچوب نظری تحقیق.. 38

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1- مقدمه. 40

3-2- محدوده مورد مطالعه. 40

3-2-1- موقعیت جغرافیایی.. 40

3-2-1-1- شهرستان رودبار از نظر تقسیمات کشوری.. 41

3-2-2- ویژگی های جمعیتی.. 42

3-2-3- توپوگرافی.. 44

3-2-4- اقلیم.. 45

3-3- روش تحقیق.. 46

3-4- جامعه آماری و حجم نمونه. 46

3-5- شاخص های تحقیق.. 46

3-6- فرضیه های تحقیق.. 47

3-7- روش گردآوری داده ها 47

3-8- روش تجزیه وتحلیل داده ها: 48

فهرست مطالب

 عنوان…….. صفحه

3-8-1- تاپسیس: 48

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه. 52

4-2- رتبه بندی بخش های شهرستان رودبار سال 1385. 53

4-2- رتبه بندی بخشهای شهرستان رودبار براساس هر یک از شاخص های 5 گانه سال 1385. 53

4-2- رتبه بندی بخش های شهرستان رودبار براساس هر یک از شاخص های 5 گانه سال 1385. 54

4-3- رتبه بندی بخش های شهرستان رودبار سال 1392. 55

4-4- رتبه بندی بخش های شهرستان رودبار براساس هر یک از شاخص های 5 گانه سال 1392. 56

4-5- رتبه بندی دهستان های شهرستان رودبار در سال 1385. 57

4-6- رتبه‌بندی دهستان‌ها بر اساس هر یک از شاخص‌های 5 گانه در سال 1385. 59

4-7- رتبه‌بندی دهستان‌ها براساس روش تاپسیس در سال 1392. 59

4-8- رتبه‌بندی دهستان‌ها بر اساس هر یک از شاخص‌های 5 گانه در سال 1392. 61

4-9- رتبه بندی روستاهای دهستان بلوکات در سال 1385. 62

4-10- رتبه بندی روستاهای دهستان دشتویل در سال 1385. 63

4-11- رتبه بندی روستاهای دهستان رحمت آباد در سال 1385. 65

4-13- رتبه بندی روستاهای دهستان کلیشم در سال 1385. 69

4-14- رتبه بندی روستاهای دهستان رستم آباد جنوبی در سال 1385. 70

4-15- رتبه بندی روستاهای دهستان رستم آباد شمالی در سال 1385. 71

4-16- رتبه بندی روستاهای دهستان کلشتر در سال 1385. 72

فهرست مطالب

 عنوان……. صفحه

4-17- رتبه بندی روستاهای دهستان خورگام در سال 1385. 74

4-18- رتبه بندی روستاهای دهستان دلفک در سال 1385. 77

4-19- رتبه بندی روستاهای دهستان بلوکات در سال 1392. 78

4-20- رتبه بندی روستاهای دهستان دشتویل در سال 1392. 79

4-21- رتبه بندی روستاهای دهستان رحمت آباد در سال1392. 81

4-22- رتبه بندی روستاهای دهستان جیرنده در سال 1392. 83

4-23- رتبه بندی روستاهای دهستان کلیشم در سال 1392. 85

4-24- رتبه بندی روستاهای دهستان رستم آباد جنوبی در سال 1392. 86

4-25- رتبه بندی روستاهای دهستان رستم آباد شمالی در سال 1392. 87

4-26- رتبه بندی روستاهای دهستان کلشتر در سال 1392. 88

4-27- رتبه بندی روستاهای دهستان خورگام در سال 1385. 90

4-28- رتبه بندی روستاهای دهستان دلفک در سال 1392. 92

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهاد

5-1 خلاصه. 94

یافته های تحقیق.. 95

5-2- رتبه بندی بخش ها 95

5-3- سال 1392 و تغییرات نسبت به سال 1385. 95

5-4- رتبه بندی دهستان ها در سال 85 و 92. 96

5-4-1- دهستان کلیشم 85. 96

فهرست مطالب

 عنوان…….. صفحه

5-4-2- دهستان کلیشم 92. 96

5-4-3- دهستان کلشتردر سال 85. 96

5-4-4- دهستان کلشتر در سال 92. 97

5-4-5- دهستان دلفک در سال 85. 97

5-4-6- دهستان دلفک در سال 92. 97

5-4-7- دهستان رحمت آباد در سال 85. 98

5-4-8- دهستان رحمت آباد در سال 92. 98

5-4-9- دهستان جیرنده در سال 85. 98

5-4-10- دهستان جیرنده در سال 92. 98

5-4-11- دهستان خورگام در سال 85. 99

5-4-12- دهستان خورگام در سال 92. 99

5-4-13- دهستان رستم آباد شمالی در سال 85. 99

5-4-14- دهستان رستم آباد شمالی در سال 92. 99

5-4-15- دهستان رستم آباد جنوبی در سال 85. 100

5-4-16- دهستان رستم آباد جنوبی در سال 92. 100

5-4-17- دهستان بلوکات در سال 85. 100

5-4-18- دهستان بلوکات در سال 92. 100

5-4-19- دهستان دشتویل در سال 85. 100

 

 

5-4-20- دهستان دشتویل در سال 92. 101

فهرست مطالب

 عنوان…….. صفحه

5-5- رتبه بندی روستاهای هر دهستان و مقایسه آنها 101

5-5-1- دهستان بلوکات… 101

5-5-2- دهستان دشتویل.. 101

5-5-3- دهستان رحمت آباد. 102

5-5-4- دهستان جیرنده 102

5-5-5- دهستان کلیشم.. 103

5-5-6- دهستان رستم آباد جنوبی.. 104

5-5-7- دهستان رستم آباد شمالی.. 104

5-5-8- دهستان کلشتر. 104

5-5-9- دهستان خورگام. 105

5-5-10- دهستان دلفک…. 105

منابع و ماخذ.. 107

پیوست ها……………. 118

مقدمه

   رشد و توسعه به عنوان یک مقوله اقتصادی و اجتماعی ابتدا از سوی اقتصاددانان و سپس جامعه شناسان و پژوهشگران برخی از علوم دیگر همچون جغرافیا و غیره مورد توجه و اساس برنامه­ریزان قرار گرفت. از جمله دشواری­های همیشگی در بررسی ادبیات توسعه اقتصادی و دگرگونی­های اجتماعی، مشخص کردن مفهوم رشد و توسعه است. توسعه را می توان فرایندی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دانست که منتج از استانداردهای زندگی بوده و باعث بهبود سطح زندگی مردم جامعه می­شود. فرآیند توسعه به حدی اهمیت دارد که باید به موازات رشد جمعیت قابل مشاهده باشد و توصیفی اینچنین، مفاهیم کیفی و منصفانه را به عنوان اهداف قطعی در هر فرآیند توسعه در بر می­گیرد به عبارت ساده می­توان گفت با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه حذف نابرابری­ها است، بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است (Hodder,2000).

   روستاها کهن­ترین شکل سکونتگاه­های بشری و روستا­نشینی یکی از قدیمی­ترین شیوه­های زندگی اجتماعی بشر است. روستاها از گذشته به عنوان اجتماعات پایه، نقش اساسی در شکل­گیری و شکوفایی جوامع و تمدن­ها داشته اند. افول بسیاری از تمدن­ها نیز به ویرانی روستاها و بی­توجهی به آنها به عنوان عناصر پایه تولید و رونق اقتصادی مربوط می­شود. توسعه بخش صنعت و گسترش شهرنشینی باعث شد به از سهم روستاها به عنوان مکان­های تولیدی که نیاز سایر بخش­های جامعه را تأمین می­کردند، کاسته شود. با وجود این حتی توسعه صنعتی و شهرنشینی، بخش روستایی به عنوان بخش تولید پایه و اساسی به هیچ وجه اهمیت خود را از دست نداده است. چنان که در کشورهای صنعتی اروپا و حتی امریکا حمایت از بخش کشاورزی یک اصل و خط قرمز به شمار می­آید که در اتحادیه­های اقتصادی و سازمان تجارت جهانی، هر زمان که بحث بر سر بخش روستایی و کشاورزی است، این کشورها تحت هیچ شرایطی حاضر به پذیرش شرایطی که به ضرر بخش کشاورزی و روستایی آنها باشد نیستند، حتی اگر این پذیرش منافع دیگری برای آنها به همراه داشته باشد.(جمعه پور، 1385)

   روستا­نشینی پدیده­ای جهانی است که در همه نواحی کره­ زمین وجود داشته و همه ساکنان کره خاکی به نوعی به تولیدات روستایی نیاز دارند، روستاها اهمیت خاصی در توسعه یک کشور دارند. روستاها بخش مولد و تامین کننده مواد غذایی کشور­ها می­باشند و تولید کننده مواد اولیه بسیاری از صنایع و صادر کننده نیروی انسانی بخش­های تولیدی یک کشور محسوب می­شوند. روستاها، واحد بنیانی تولید در نظام اقتصادی ملی می­باشند. بخش قابل توجهی از جمعیت کشورها بخصوص کشورهای در حال توسعه را تشکیل می­دهند بنابراین اهمیت و نقش روستاها در توسعه و بقای هر کشوری بخصوص کشورهای در حال توسعه انکار ناپذیر است و به همین دلیل در دهه­های اخیر توجه خاص به آن شده است و توسعه روستاها و روستاییان به یکی از مهم­ترین دلمشغولی­های بسیاری از برنامه­ریزان و محققان تبدیل شده است» (ازکیا،1384). براین اساس می­توان شاخص­هایی را مطرح کرد تا به وسیله آنها سطح توسعه­یافتگی نواحی روستایی را مورد بررسی قرار داد و برای آن برنامه­ریزی کرد، ولی قبل از آن باید برای شناخت تفاوت سطح توسعه یافتگی نواحی روستایی، ابتدا وضعیت موجود هر ناحیه بررسی شود تا بتوان در مرحله بعدی علل تفاوت­ها را باز شناخت و در جهت کاهش یا از میان بردن آنها اقدام به برنامه­ریزی کرد، بدیهی است شناسایی وضع موجود در روستاها و جایگاه آنها در فرایند توسعه­یافتگی از جمله اقدامات ضروری برای برنامه­ریزی توسعه روستایی می باشد. مسلم است که امکانات و منابع در همه جا به طور یکسان وجود ندارد و روستاها از نظر ویژگی­های طبیعی، اجتماعی- جمعیتی، آموزشی- فرهنگی، بهداشتی و درمانی وغیره متفاوت می­باشد

   امید است تحقیق حاضر بتواند با تعیین درجه توسعه­یافتگی نواحی روستایی شهرستان رودبار بتواند در شناسایی و ایجاد زمینه لازم جهت بهبود وضعیت موجود این روستاها گامی به جلو بر­دارد.

1-2- بیان مسئله

   روستانشینی شکل ویژه­ای از استقرار و معیشت انسان و جلوه بارزی از حیات اقتصادی و اجتماعی در کشور­هاست که با نظامی کم و بیش پایدار در طی قرون متمادی دوام یافته است (رضوانی ، 1388) بررسی وضعیت مناطق روستایی و برنامه­ریزی برای ارتقاء سطح زندگی جمعیت روستا از جمله شرایط ضروری توسعه اقتصادی- اجتماعی تمام جوامع است (ازکیا،1384). بررسی علمی روستاها گرچه به عنوان زمینه­ای تحقیقاتی از دیر­باز مورد توجه بوده، تنها در دهه­های اخیر مورد علاقه خاص قرار گرفته است. آنچه به ضرورت این مقوله دامن می­زند این واقعیت است که رشد بی­رویه شهرها، نارسایی­ها و پیچیدگی­های اجتماعی و اقتصادی در واماندگی، تزلزل و فروپاشی حیات روستایی ریشه دارد و رشد و توسعه بسیاری از کشورها در گرو ساماندهی عرصه­های روستایی است (سعیدی، 1381).

   توجه به توسعه و برنامه­ریزی منطقه­ای، شهری و روستایی ابزاری شناخته شده برای سیاست­گذاری دولت­ها است. یکی از مباحث عمده و اساسی برنامه­ریزی، مسئله توسعه متوازن است که می­تواند در قالب توسعه متعادل مناطق مطرح شود توسعه متعادل منجر به برخورداری عادلانه و مناسب مناطق مختلف از امکانات، کاهش نا­آرامی­های سیاسی و عدم مهاجرت می­گردد. توجه به همگن سازی مناطق از دیدگاه برخورداری از امکانات و تسهیلات و سایر شاخص­های آموزشی، بهداشتی، اجتماعی و جمعیتی از موضوعاتی است که می تواند در راه نیل به اهداف کمی و کیفی، تخصیص منابع را تحت تاثیر قرار دهد(رضایی،1390 به نقل از آسایش،1374). امر برنامه­ریزی روستایی بدون شناخت واقعی جایگاه مناطق روستایی امکان­پذیر نخواهد بود. بنابراین لازم است قبل از برنامه­ریزی توسعه روستایی و حتی قبل از تعیین هدف توسعه روستایی، جایگاه و یا به عبارتی سطح توسعه هر یک از روستاها مشخص گردد. در سالهای اخیر یکی از روش­هایی که برای منطقه­بندی و رتبه­بندی نواحی مختلف مورد استفاده می­گیرد کاربرد شاخص­های مختلف است در این رابطه تعداد زیادی از شاخص­ها وجود دارد که از میان آنها شاخص­های کلیدی انتخاب شده می­شود و از روشهای مختلفی می­توان برای آنالیز آنها استفاده کرد که یکی از آنها روش آنالیز تاپسیس می­باشد.

   باتوجه به اینکه مهمترین قدم در برنامه­ریزی توسعه روستایی تعیین اهداف توسعه و کاهش عدم تعادل­ها است، با تعیین درجات توسعه هر یک از مکان­ها از طریق روش تاپسیس تشخیص و جهت نوع توسعه امکان­پذیر می­باشد.(آسایش ،1375) بنابراین در این تحقیق به دنبال این موضوع هستیم که علاوه بر شناخت میزان بهره­مندی و یا محرومیت روستاها از برخی امکانات مورد نیاز اساسی و شاخص­های مورد نظر، در پی مقایسه هر یک از روستاها و دهستاها و بخش­های شهرستان رودبار با یکدیگر و تعیین موقعیت هر یک از آنها از میزان درجه توسعه­یافتگی می­باشیم.

   مطالعات مقدماتی انجام شده در نواحی روستایی شهرستان رودبار نشان می­دهد که توزیع خدمات به صورت مناسب نمی­باشد و در مقابل نیز از توانایی­های محیطی و اجتماعی موجود در شهرستان به خوبی استفاده نشده است به همین منظور می­توان با ارائه راهکارهای مناسب جهت بهره­برداری از منابع موجود در شهرستان، روستاها را در سطحی مناسب از درجه توسعه­یافتگی برسانیم.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

     بررسی وضعیت مناطق روستایی و برنامه­ریزی برای ارتقاء سطح زندگی جمعیت روستا، یکی از شرایط ضروری توسعه اقتصادی و اجتماعی تمام جوامع است جامعه روستایی نقش اساسی در حیات اقتصادی اجتماعی یک کشور دارد و با توجه به اهمیت روستاها و زندگی روستایی، برنامه­ریزی توسعه روستایی در فرایند توسعه ملی اهمیت بسیار دارد، برنامه­های توسعه در یک کشور، زمانی موفق می­باشد که علاوه بر برنامه­ریزی در سطح کلان، به برنامه­ریزی منطقه­ای نیز توجه شود و براساس ویژگی­های هر منطقه، اقدامات مناسب به عمل آید. با توجه به کاهش جمعیت روستاها و گسترش بی­رویه شهرنشینی دقت و بررسی وضعیت روستاها و تعیین درجه توسعه­یافتگی این مناطق از اهمیت فراوانی برخوردار می­شود و عدم توجه ممکن است باعث بروز مشکلاتی همچون کاهش چشم­گیر تولیدات کشاورزی و مواد غذایی، افزایش بیکاری، آسیب­های اجتماعی و غیره شود. بنابراین شناخت مشکلات، ظرفیت­ها و توانایی­های روستاها و تعیین سطوح توسعه­یافتگی روستاها از اهمیت و ضرورت ویژه­ای برخوردار می­باشند.