چکیده :
 پژوهش حاضر به بررسی رابطه بین تاثیر تركیب مالكیت و هیات مدیره شركتها بر مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها در شركتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می پردازد. هدف از این تحقیق شناسایی عوامل موثر بر میزان رعایت مسئولیت پذیری اجتماعی به عنوان یك فاكتور موثر بر تصمیمات سرمایه گذاران می باشد.دوره زمانی تحقیق بین سالهای 88 الی 92 می باشد که از صنایع مختلف در بورس اوراق بهادار تهران لحاظ گردیده است .كه از روش رگرسیون ساده و چند متغیره مورد آزمون قرار گرفته است نتایج پژوهش حاكی از آن است كه از بین متغیرهای مستقل متغیر رتبه تمركز مالكیت و نسبت اعضاء موظف بیشترین تاثیر را بر مسئولیت پذیری اجتماعی داشته است و از بین متغیرهای كنترلی تنها متغیر میزان تحصیلات بر روی متغیر وابسته كه همان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها می باشد تاثیر گذار است.
 واژه های کلیدی :تركیب مالكیت ، هیات مدیره ، مسئولیت پذیری
مقدمه:
وجود بازارهای سرمایه، یکی از ابزارهای توسعه اقتصادی می باشد.بازارهای سرمایه ای و شرکت های سهامی این امکان را فراهم می آورند که تعداد زیادی از صاحبان سرمایه، با سرمایه های کوچک و بزرگ، در یک واحد اقتصادی مشارکت کنند وبه این ترتیب ، مشکل تأمین سرمایه های کلان برای ایجاد طرحهای صنعتی بزرگ برطرف می گردد. هر کشوری می تواند با ایجاد بازار بورس مطمئن وامن، سرمایه های سرگردان جامعه را جمع آوری کرده و آن را در مسیرهای تولید و ایجاد ارزش افزوده هدایت کند و از طریق این ارزش افزوده (حقوق، سود سهام و سهم دولت به عنوان مالیات و…) گامی به طرف توسعۀ اقتصادی کشور بردارد.
حسابداری دارای ماهیتی اجتماعی است که باتفکیک مالکیت از مدیریت، رشد و توسعه یافته و برحمایت از سرمایه گذاران بالفعل وبالقوه تأکید دارد. برای کنترل حسابداری ساختگی اکثر کشورها بر مفهوم افشا و شفافیت تأکید کرده اند. مبحث افشای اطلاعات مهمترین بخش ساختار مالکیت و حاکمیت شرکتی به شمار می آید. هر چه عملیات داخلی شرکت و جریان نقدینگی آن روشن تر باشد ودقیق تر گزارش شود زمینه های اختلاس و سوء مدیریت برای مدیران و سهامداران عمده محدودتر می شود. مهمترین مبحث در زمینه افشای اطلاعات آنست که همه عوامل مؤثر بر بهای سهام باید در زمان مناسب و با دقت کافی گزارش شوند. این اطلاعات در مرحله نخست عبارتست از : 1- صورت درآمدها 2- خرید و فروش دارایی ها 3- تغییرات هیئت مدیره 4- درصد مالکیت مدیران اجرایی 5- تغییر در مالکیت شرکت 6- سایر اطلاعاتی که در مرحله بعدی قابل افشا هستند عبارتند از : 7- مبلغ پاداش هیئت مدیره 8- راهبرد شرکت 9- تراکنش زیرخطر ترازنامه
در فصل اول پس از بیان مسئله تحقیق، به بیان اهمیت و ضرورت تحقیق می پردازیم. همچنین اهداف تحقیق را در قالب اهداف کلی و ویژه بیان می کنیم. چارچوب نظری تحقیق که بنیان اصلی طرح سئوال و موضوع تحقیق بوده است در این فصل آورده شده و در ادامه به مدل تحقیق و فرضیه های تحقیق نیز اشاره شده است. در پایان این فصل تعاریف واژه ها و اصطلاحات آمده است.
1-2 بیان مسئله
مسئولیت اجتماعی شركتها [1]موضوع حساسیت برانگیز و روبه توجه در سالهای اخیر بوده و عامل اساسی بقایای هر سازمانی محسوب می شود و سازمانهای سرآمد به عنوان سازمانهایی پاسخگو، برای شفافیت و پاسخگویی به ذینفعان خود در قبال عملكردشان باید تعهدات خود به مسئولیت اجتماعی را از طریق ارزشهای خویش ابراز دارند و اطمینان حاصل كنندكه این تعهدات در سراسر سازمان جاری می شوند، به جرات می توان گفت یكی از معدود متغیرهای بسیار مهم كه با مسئولیتهای اجتماعی شركتها سنجیده نشده و همچنان مبهم و ناشناخته می باشد ساختار مالكیت در شركتها می باشد. ساختار مالكیت در ادبیات شركتی دارای یك جایگاه هسته ای و مشخص است. تعیین نوع ساختار و تركیب سهامداران شركت یك ابزار كنترل و اعمال حكمرانی در شركتهاست. این بعد از حاكمیت در قالب ابعاد مختلف تعیین كننده نوع مالكیت شركت نظیر توزیع مالكیت، تمركز مالكیت، وجود سهامداران عمده جزئی و اقلیت در تركیب مالكیت شركت و درصد مالكیت آنها قابل بررسی است. یكی از گروههای استفاده كننده از صورتهای مالی سهامداران هستند از این رو عموما این گونه تصور می شود كه ساختار مالكیت شركتها ممكن است به تغییر رفتار شركت ها منجر شود این امر از فعالیت های نظارتی كه سرمایه گذاران مختلف در این ساختار انجام می دهند، نشات می گیرد.
با توجه به مطالب فوق هدف اصلی این پژوهش بررسی رابطه مسئولیت اجتماعی شركتها با ساختار و تركیب مالكیت در شركتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد. از جمله عوامل دیگر موثر بر میزان رعایت مسولیت پذیری اجتماعی از سوی شرکتها مدیریت ارشد شرکتهامی باشد نوع نگاه مدیریت به نقش و وظیفه شرکت در جامعه می تواند بر این نقش شرکتها موثر باشد اگر مدیران نسبت به این موضوع بی تفاوت باشندو صرفا منافع کوتاه مدت خود و سهامداران را مدنظر داشته باشند مسولیت پذیری اجتماعی کمتری از خود نشان خواهد داد. در این تحقیق بر آن هستیم تا این دوعامل – ترکیب سهامداران و ترکیب مدیران – بر میزان مسولیت پذیری اجتماعی شرکتها مورد بررسی قرار گیرد. در این صورت سوال مطرح این است كه آیا

 متفاوت بودن ساختار مالكیت شركتها بر مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها تاثیر دارد؟ یعنی اگر مالكان شركتها را گروههای مختلف، مانند دولت، موسسات مالی، بانكها و شركتهای دیگر تشكیل دهند، مسئولیت پذیری آنها چگونه خواهد بود ؟و وجود كدام یك از این تركیب های متفاوت مالكیت موثرتر است.

1-3 ضرورت و اهمیت انجام تحقیق
یکی از مهمترین هدفهای واحدهای تجاری، به حداکثر رسانیدن حقوق صاحبان آن است (حداکثر کردن ارزش سهام شرکت) اگرچه امروزه، ملاحظات اجتماعی نیز می تواند هدف عمده واحدهای انتفاعی محسوب شود.
مثلاً صرفه جویی درانرژی یا حداقل کردن آلودگیهای محیط زیست یا تأمین نیازهای جامعه، از جمله هدفهای اجتماعی قلمداد می گردند. خط مشی های یک واحد انتفاعی، استراتژیهایی است که برای دستیابی به هدفها انتخاب و به کار گرفته می شود (شباهنگ، 1387 ،4).
از لحاظ تئوریک، هدفها و خط مشی های یک شرکت سهامی توسط صاحبان آن (سهامداران) از طریق هیأت مدیره انتخابی توسط مجمع عمومی صاحبان سهام تعیین می شود. اما ، با توجه به اختیارات عمده ای که به مدیریت سطح بالای شرکت ها داده می شود، هدفها و خط مشی ها عملاً توسط مدیریت تعیین می گردد. به ویژه این تحقیق، اولین تحقیق جهت بررسی این موضوع است که آیا ترکیب مالکیت و هیات مدیره شرکتها می تواند بر مسئولیت پذیری اجتماعی سازمانها تاثیرگذار باشد یا خیر؟
اهمیت این تحقیق آن است كه به گونه ای تجربی یه تحلیل گران مالی، سرمایه گذاران مدیران و استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری نشان می دهد كه مسئولیت پذیری شركتها را چگونه از ساختار مالکیت آنها ارزیابی نمایند.
 1-4 اهداف تحقیق
هدف کلی :
شناسایی و تبیین عوامل موثر بر میزان رعایت مسولیت پذیری اجتماعی به عنوان یک فاکتور موثر بر تصمیمات سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار.
اهداف خاص این تحقیق:

• شناسایی وجود رابطه بین ترکیب سهامداران بر میزان مسولیت پذیری اجتماعی شرکتها
• شناسایی وجود رابطه بین ترکیب هیات مدیره با میزان مسولیت پذیری اجتماعی شرکتها

هدف كاربردی:

• سرمایه گذاران از اطلاعات مورد استفاده در این پایان نامه استفاده نمایند تا برنامه ریزی و تصمیم گیری های بهتری انجام دهند.

1-5 سوالات تحقیق

• آیا بین رتبه تمرکز مالکیت شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد؟
• آیا بین نوع مالکیت شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد؟
• آیا بین نسبت هیات مدیره موظف شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد؟
• آیا بین نقش دوگانه رئیس هیات مدیره با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد؟
• آیا بین نسبت تغییرات هیات مدیره شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد؟

-6 مدل تحقیق
 1-6-1 فرضیه های تحقیق
فرضیه 1. بین رتبه تمرکز مالکیت شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد
فرضیه 2. بین نوع مالکیت شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد
فرضیه 3. بین نسبت هیات مدیره موظف شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد
فرضیه 4. بین نقش دوگانه رئیس هیات مدیره با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد
فرضیه 5. بین نسبت تغییرات هیات مدیره شرکتها با میزان مسئولیت پذیری اجتماعی شركتها رابطه معناداری وجود دارد
1-6-2 روش های تعیین متغیر های مستقل
رتبه تمرکز مالکیت شرکتها: به کمک مدل هرفیندال – هیرشمن اندازه گیری خواهد شد که در زیر توضیح داده شده است:
برای مشخص نمودن وجود سهامدار عمده یا نهادی در شركت كافی است رتبه تمركز مالكیت شركت را محاسبه نمائیم هرچه این شاخص بزرگتر باشد تمركز سهامداران بیشتر است
تمركز مالكیت عبارت است از چگونگی توزیع سهام بین سهامداران شركتهای مختلف .هر چه تعداد سهامداران كمتر باشد، مالكیت متمركزتر خواهد بود در این تحقیق به منظور محاسبه نسبت تمركز مالكیت از شاخص “هرفیندال– هیرشمن” استفاده شده است شاخص مزبور از مجموع مجذور درصد سهام متعلق به سهامداران شركت ها بدست می آیدشاخص به موازات افزایش میزان تمركز مالكیت افزایش پیدا كرده و در شرایطی كه كل سهام متعلق به یك نفر باشد، بیشترین ارزش را به خود اختصاص داده و معادل 10000 واحد محاسبه می شود در صورتی كه ساختار مالكیت پراكنده بوده و كلیه سهامداران دارای نسبتهای مساوی باشند شاخص HHI كمترین ارزش را پیدا كرده و معادل 10000/ N محاسبه می شود
HHI = ∑ (pi /p *100 )2
نوع مالکیت شرکتها : اگر بر اساس تعریف قانون محاسبات عمومی اگر شركت دولتی تلقی شد عدد 1 و در غیر اینصورت عدد 0 داده خواهد شد . (قانون محاسبات عمومی کشور،ماده 4)
نسبت هیات مدیره غیر موظف : تعداد اعضای غیر موظف هیات مدیره تقسیم بر تعداد کل هیات مدیره شرکتها
نسبت تغییرات هیات مدیره : تعداد هیات مدیره جابجا شده شرکتها در بین سالهای 88 الی 92
نقش دو گانه هیات مدیره : اگر رئیس هیات مدیره همان مدیر عامل باشد عدد 1 و در غیر اینصورت عدد 0 داده خواهد شد .
1-7 روش تعیین متغیر وابسته
مسولیت پذیری اجتماعی شرکتها : تعداد جملات و عبارات توضیحی استفاده شده توسط شرکتها در گزارش فعالیت سالیانه انها برای توضیح میزان مسئولیت پذیری اجتماعی عملکرد خود استفاده شده به عنوان مبنای اندازه گیری مسئولیت پذیری اجتماعی انها استفاده شده است (عایشه، شیخ ابو . رشید ، امیر 20011)[2]
.این فعالیتها شامل اقدامات عام المنفعه شرکت و کمک به سازمانها و اشخاص و اقدامات زیست محیطی و هدایا به افراد نیازمند بوده است .
1-8 متغیر های کنترل :
تعداد سنوات تداوم فعالیت شرکتها: در اولین یادداشت صورتهای مالی شرکتها افشا می گردد
میزان تحصیلات دانشگاهی کارکنان: در گزارشات سالیانه فعالیت شرکتها افشا می شوند (ذبیح منش،1391)
نسبت اهرمی: جمع بدهیها به جمع دارائیهای شرکتها می باشد. (عرب صالحی ، همکاران ،1392)
نسبت بازده دارائیها: سود خالص شرکتها تقسیم بر جمع دارائیهای شرکتها (خواجوی،شکرالله،بایزدی،انور،جبارزاده کنگرلویی،سعید 1390).
نوع اظهار نظر حسابرس مستقل: اگر مقبول بود عدد 1 و در غیر اینصورت عدد 0 داده خواهد شد                (رحمان خان ، بدرالمتكین[3]2012)
مدل ریاضی تحقیق:
سایر متغیر های کنترل β+ ترکیب هیات مدیره β+ ترکیب سهامداران β + α = مسولیت پذیری            اجتماعی شرکتها
1-9 قلمرو تحقیق
قلمرو پژوهش به سه بخش قلمرو موضوعی ،قلمرو زمانی وقلمرو مکانی تقسیم می شود .
قلمرو موضوعی: این تحقیق در ارتباط با ترکیب مالکیت و هیات مدیره شرکتها با مسئولیت پذیری اجتماعی در شركتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران مورد مطالعه قرار می گیرد.
قلمرو زمانی: قلمرو زمانی تحقیق نیز از ابتدای سال 1388تا پایان سال 1392 یعنی برای یک دوره 5 ساله     می باشد
قلمرو مکانی : اطلاعات مورد نیاز پژوهش از صورتهای مالی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران که ملزم به ارائه ی صورتهای مالی سالانه به بورس اوراق بهادار می باشند بدست امده است .بنابراین قلمرو مکانی پژوهش محدود به شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد.    
1-10جامعه اماری (N)
از آنجاکه هدف پژوهش حاضر،تاثیر ترکیب مالکیت وهیات مدیره شرکتها بر مسئولیت پذیری اجتماعی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است ،جامعه اماری این تحقیق ،کلیه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد.
1-11نمونه اماری (n)
در این پژوهش به کمک روش حذف سیستماتیک به انتخاب نمونه اماری تحقیق پرداخته شده است .

• سال مالی شرکتها منتهی به 29اسفند باشد .
• معاملات سهام شرکت ها به طور مداوم در بورس اوراق بهادار تهران صورت گرفته باشد وتوقف معاملاتی بیش از یک ماه نداشته باشد
• شرکت های نمونه جزءشرکت های سرمایه گزاری ،بانک هاونهادهای مالی نباشند
• کلیه اطلاعات مربوط به شرکتها در طول دوره تحقیق در دسترس باشد
• صورتای مالی انها توسط حسابرس مستقل حسابرسی شده باشد